- جواب آن است كه: تلازم ميانه صورت، آن صور هيولى نيست، بلكه در خور خودشان است. و مثل شبهه نبودن مشاعر جزئيّه كه موجب ادراك جزئيّات باشند، چه محلّ- كه روح بخارى باشد- و اوعيه آن فانى شدند.

- جواب آن است كه: مدرك جزئيّات حال نيز «حسّ مشترك» است، و حواسّ چون طرق به آن، و آن مجرّد است و هم چنين، ساير قواى جزئيّه، ولى تجرّد از مادّه، نه از مقدار و شكل و اضافه به جزئيّات- كما مرّ- و چون دانستى كه: نفس ناطقه، وحدت جمعيّه دارد از مشاعر، تا اعلاى از مشاعر، همه را داراست، پس اين مشاعر، بدن اظلال آن مشاعرند. مصرع: پنج حسّى هست، جز اين پنج حسّ‌ [1].

و مثل شبهه امتناع اعاده معدوم بعينه، جواب آن است كه: نفس ناطقه كه هذيّت و هويّت بدن به آن است، معدوم نمى‌شود، و عود تن بعينه و بشخصه مى‌شود، و على ذمتنا بيانه.

و مثل شبهه طلب «مكان» و «زمان» و وقوع «تصادم» و «تزاحم»، بنا بر جسمانى بودن «جنّت» و «نار» و «بهشتيان» و «دوزخيان»، خاصّه با عدم تناهى اهالى آنها و قواعد هيئت و حكمت رسمى كه در دست موردين شبهه است.

جواب آن است كه: مكان و زمان آن عالم، در خور آن است و تصديم با مكان و زمان اين عالم و اهلش با اهل اين عالم ندارند، و چون آخرت، عالم تامّ است، از لوازم تماميّت‌اش اين است كه: حاجت به مكان اين عالم ناقص و زمان اين عالم نداشته باشد و مستكفى به خود باشد، بلكه همين عالم، هرگاه تامّ ملاحظه شود كه مادّه و مادّى، مكان و مكانى، زمان و زمانى، وضع و وضعى، و غيرها، همه به هم گرفته شود، مادّه و عوارض مذكوره را ندارد و نخواهد.

پس، اين عالم- بتمامه- مبدع است و واقع در «دهر»، نه در «زمان». پس طلب زمان و مكان براى كلّ اين عالم، قياس كلّ است به جزء، و امّا عالم آخرت، اگر در مكانى از امكنه اين عالم، يا زمانى از ازمنه اين باشد، محاطه اين عالم ناقص مى‌شود و مصادم و محتاج به اين، و حال آنكه بايد تامّ و غير محتاج به اين باشد و بايد