و گاه تشبيه كنند آن را به حوضى كه از پنج نهر، آب به آن حوض آيد و چون ادراك همه محسوسات كند، آن را «حسّ مشترك» گويند. و همچنين از آن راه كه چون آيينه دو روئى است؛ روئى به «ظاهر» دارد و از طرق حواس، ادراك محسوسات كند و روئى به «باطن» دارد و صور خياليّه را و تركيبات متخيّله را در باطن ادراك كند. و دليل بر وجود «حسّ مشترك» چند چيز است:

اوّل آنكه: حكم مى‌كنيم كه اين شى‌ء سفيد- كه شكر است- شيرين است و قاضى و حاكم بر دو چيز، بايد كه حاضر باشد او را مقتضى عليهما، پس مدرك واحدى بايد كه هر دو در آن جمع باشند، نه چون هر يك از حواسّ كه از حاضر در نزد خود خبر دارد و بس! چه، «بصر» از مدرك «سمع» خبر ندارد و بالعكس.

- و بعضى اعتراض كرده‌اند كه: حاكم بايد كه طرفين و نسبت ميانه آن دو تا را درك كند و «نسبت»، امر معنوى است و ادراك آن، شأن وهم است.

- جواب آن است كه: «نسبت» در امور صوريّه، «صورى» است و ادراكش، وظيفه حسّ مشترك است و در معانى، [امرى‌] «معنوى» است. پس، فوقيّت آسمان بر زمين، نسبت وضعيّه است و مدرك حسّ است، و فوقيّت نفس بر قوا معنويّه است و مدرك اين فوقيّت، اگر جزئى باشد، «وهم» است.

و بعضى ديگر مثل بهمنيار و غيره، اعتراض كرده‌اند به اينكه: حاكم به اينكه «هذا الملون حلو»، مدرك صور بودنش واجب نيست، بلكه جايز است كه نفس مدرك «لون» باشد، به بصر و مدرك «طعم» باشد، به ذوق، قوّت ديگر حكم كند كه اين طعم، براى چيزى است كه اين لون را دارد، و اين قوّت مانند «عقل» است يا «وهم».

راقم گويد: در دفع اين اعتراض كه «عقل» چون مدرك كليّات است، اين حكم جزئى، بدون واسطه از آن نيست و چون اين حكم به نسبت صوريّه است- كما مرّ- از وهم نيست كه وهم نسبت معنويّه جزئيّه را مدرك است، پس بايد از «حسّ مشترك» باشد به استعمال عقل، آن را، و صورت «لون» جزئى و «طعم» جزئى بايد در خود آن حسّ باشد، صورت لون در «بصر» و صورت طعم در «ذوق»، موجب حكم نشود.

و اصل تركيب و انضمام نيز، حكم نشود كه آن عمل، متصرّفه است، مثل ضمّ‌