استهلاك علوم جميع، در علمش يك «علم» است، ولى در لحاظ حفظ مراتب، علم حق مراتب دارد؛ از «علم عنائى»، و «علم قلمى»، و «علم لوحى»، [تا] «علم قضائى»، و «علم قدرى».

پس، به نظرى كه‌ [1] اينها از صقع ربوبيّت‌اند و از خود «هستى» ندارند، علوم اينها علم حق است و به اعتبار وجه النّفس اينها و اضافه وجود به ماهيّت اينها، پس علم، مضاف به اينهاست نيز، چه اضافه مقابل هم، «سايغ» است. امّا «علم عنائى» گذشت.

و امّا قلمى: بدان كه حقيقت قلم «عقل كل» است كه واسطه فياضيّت قدرت حق است، جميع صور را، بر قوابل ماهيّات و چه‌ [2] قوابل مواد، زيرا كه قلم اعلى، اوّل صادرى است از مبدأ كه فعليّات كلّ ما دون را داراست، و به وجهى چنانكه در نقطه مداد مدّاد، سر قلم جسمانى، همه حروف بودند، به طور وحدت، چه حروف مقطّعه بسيطه مرتّبه، به مثل ترتيب «ابجدى» يا «ابتثى» يا «ايقغى» يا «اهطمى»، يا غير اينها، و چه «مركّبه عربيّه» يا «غير عربيّه».

پس، قلم «تكوينى»، مانند قلم «تدوينى» است كه داراى وجودات حروف عاليات اعنى: مجرّدات بسيط است و داراى فعليّات كلمات تكوينيّه است، اعنى:

مركّبات جسمانيّه، و از اينجاست كه حكيمى گفته است:

بيت‌

چو قاف قدرتش، دم بر قلم زد

هزاران نقش بر لوح عدم زد

يعنى: قاف قدرت را، در اوّل قلم جا دادن، اشارت است به اينكه: مظهر اعظم، حق تعالى است و به قدرت او مى‌نگارد، حروف وجوديّه و كلمات كونيّه را، در لوح عدم- كه ماهيّات امكانيّه باشد- و چون در هر كثرتى، وحدت غالب است، خاصّه مجرّدات مرسله، پس در عين اينكه قلم را مراتبى است، يك «قلم» است.

و اشارت به «وحدت در كثرت» شده، به قول حق تعالى: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما