و قال قائلون: لا يجوز وقوع الفعل بقوّة معدومة و ان القوة يحتاج إليها فى حال الفعل للفعل و انها ان كانت قوّة عليه قبله و على تركه فهى قوّة عليه فى حال كون تركه، و انكر قائل هذا ان يكون الانسان يفعل فعلا على طريق التولّد، و هذا قول «ابى الحسين الصالحى» و قال بعض من مال الى هذا القول ان‌ [1] الانسان قادر عليه فى حاله و على تركه بدلا منه و اختلفت المعتزلة هل يقال الانسان قادر فى الاول ان يفعل فيه او ان‌ [2] يفعل فى الثانى على سبعة اقاويل:

فقال «ابو الهذيل» الانسان قادر ان يفعل فى الاول و هو يفعل فى الاول و الفعل‌ [3] واقع فى الثانى لأن الوقت الاول وقت يفعل‌ [4] و الوقت الثانى وقت فعل‌ [5] و حكى عن «بشر بن المعتمر» انه كان يقول: [6] لا اقول يفعل فى الاول و لا اقول يفعل فى الثانى و لا اقول قادر ان يفعل فى الاول و لا اقول قادر ان يفعل‌ [7] فى الثانى، و ذكر القدرة مضمر [8] مقدور [9] (؟) عليه يستحيل‌ [10] (؟)

[1] ان: محذوفة فى د [ق‌]

[2] او ان: او ح‌

[3] و الفعل [ق‌] و هو و الفعل د س ح‌

[4] يفعل: الفعل [ق‌] لفعل د س ح، قال فى الملل و النحل ص 35: 18:

فحال يفعل غير حال فعل‌

[5] فعل: لفعل س ح‌

[7] فى الاول ...

يفعل: ساقطة من د س ح‌

[8] (14 و ص 234: 1) مضمر: مضمن ح‌

[9] مقدور:

بمقدور ح و لعله المقدور

[10] يستحيل:؟ كذا فى الاصول كلها و لعله يحل‌

[6] (12- 14) قال فى الملل و النحل ص 45: 1- 2: و قال لا اقول يفعل بها فى الحالة الاولى و لا فى الحالة الثانية لكنى اقول الانسان يفعل و الفعل لا يكون الا فى الثانية