شد فاتحه الكتاب (حمد) سپس اقرأ باسم ... است. در تاريخ قرآن هست حمد بعد از مدثّر نازل شده است.

دقت‌

اين ترتيب كه در باره سوره‌هاى مكّى و مدنى نقل شد همان است كه در تاريخ قرآن ص 93 ببعد از فهرست ابن نديم و چند كتاب ديگر و در كتاب قرآن در اسلام ص 106 ببعد از اتقان سيوطى و در مقدمه تفسير خازن (فصل جمع القرآن) با مختصر تفاوت از حيث پس و پيش و مكّى و مدنى بودن نقل شده ولى نگارنده از مجمع البيان نقل كردم.

در مجمع از ابن عباس نقل شده:

اول هر سوره كه در مكّه نازل ميشد در مكّه نوشته ميشد سپس خدا آنچه ميخواست در مدينه بر آن ميافزود، از اين معلوم ميشود مقدار بعضى از سوره‌ها در مكّه نازل شده و بقيّه در مدينه نازل گشته است.

ولى نقل اين ترتيبات بابن عباس ميرسد كه سه سال پيش از هجرت بدنيا آمده و در رحلت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله سيزده يا چهارده ساله بود و جز زمان اندكى از دوره آنحضرت را درك نكرده است و نيز در آنها نام امثال عكرمه، عطا، مجاهد، ضحّاك و غيره بچشم ميخورد كه نميتوان بنقل آنها اعتماد كرد چنانكه خواهيم گفت.

در «قرآن در اسلام» ص 110 فرموده: اين روايات نه ارزش روايت دينى دارند و نه ارزش نقل تاريخى:

زيرا اتّصال به پيغمبر ندارند تا ارزش روايت دينى داشته باشند و تازه روشن نيست كه ابن عباس اين ترتيب را از خود پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرا گرفته يا از كسان ديگر كه معلوم نيست چه كسانى بوده‌اند و يا از راه اجتهاد كه تنها براى خودش حجيّت دارد.

امّا ارزش نقل تاريخى ندارند زيرا ابن عباس جز زمان ناچيزى از حيات پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را درك نكرده و در نزول اينهمه سوره‌هاى قرآن حاضر نبوده است گذشته از اينها اين روايات با فرض صحت خبر واحد