دلهائى از مردم را وادار كه بايشان مايل باشند.

إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا اسراء:

36. تقدير آيه ظاهرا «مسؤلا عنه» است صدر آيه چنين است: وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ ... يعنى از آنچه نميدانى پيروى مكن كه گوش و چشم و قلب همه مسؤل‌اند.

ظهور آيه در آنست كه چشم و گوش و قلب بايد بكوشند و يقين بدست آورند و بآن ترتيب اثر بدهند كه‌ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً يونس: 36. و اگر فقهاء در احكام جزئى عمل بظنّ ميكنند روى دليل علمى است كه ناچار بايد بظنّ عمل كرد، احتمال دارد ضمير «عَنْهُ» راجع به‌ «عِلْمٌ» باشد يعنى چشم و گوش و دل در تحصيل علم مسؤل‌اند.

و خلاصه آيه اين است: آنچه را علم ندارى معتقد مباش، آنچه را علم ندارى مگو، آنچه را علم ندارى مكن، در روايات اهل بيت عليهم السلام بجمله‌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ ... مستقلا استناد شده بدون اشاره بصدر آيه ولى با دقّت خواهيم ديد كه صدر آن نيز داخل در استناد است. يعنى دو جور ميشود استفاده كرد و آنها عليهم السلام لمناسبة بيك جور آن اشاره فرموده‌اند.

با ملاحظه آيه گذشته و آيات 78 نحل و 78 مؤمنون و 9 سجده و غيره كه فؤاد و افئده در رديف سمع و بصر آمده مخصوصا آيه‌ نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ. الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى‌ الْأَفْئِدَةِ همزه: 6 و 7. ميتوان فهميد كه مراد از فؤاد قلب صنوبرى شكل معروف است مشروح سخن در «قلب» ديده شود.

و اللَّه العالم.

وَ أَصْبَحَ‌ فُؤادُ أُمِّ مُوسى‌ فارِغاً إِنْ كادَتْ لَتُبْدِي بِهِ ... قصص: 10.

در اقرب الموارد گفته: «الْفُؤَادُ الفارغ» دو معنى دارد يكى قلب بى‌غم و اندوه يعنى فارغ از هر دو، ديگرى قلب بد حال كه اميد و طمعى‌