تكرار شده است‌ فَأُولئِكَ مَأْواهُمْ‌ جَهَنَّمُ‌ وَ ساءَتْ مَصِيراً نساء: 97.

جهنّم سخن ميگويد

از جمله آيات جهنّم اين آيه عجيب است‌ يَوْمَ نَقُولُ‌ لِجَهَنَّمَ‌ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ ق:

30 روزيكه بجهنّم گوئيم آيا پر شدى ميگويد آيا زيادتى هست؟

اين آيه روشن ميكند كه جهنّم شعور دارد مى‌شنود و جواب ميدهد، نظير اين: آيه‌ وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِيراً. إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً فرقان: 12 است بآنانكه آخرت را تكذيب كنند آتش افروخته آماده كرده‌ايم.

چون آتش آنها را از دور ببيند غليان و صفير آنرا مى‌شنوند. ظاهر آيه آنست كه آتش مكذّبين را مى‌بيند فاعل‌ «رَأَتْهُمْ» سعير و «هم» مفعول آن است و نيز آيه‌ كَلَّا إِنَّها لَظى‌ نَزَّاعَةً لِلشَّوى‌ تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى‌ معارج: 17 حقا كه آن آتش خالص است پوستها يا اطراف بدن را ميكند ميسوزاند ميخواند كسى را كه بحق پشت كرده و از آن اعراض نموده است.

ظاهر «تَدْعُوا» آنست كه آتش فهم دارد و اعراض كننده را ميخواند و صدا ميكند.

نگارنده عقيده دارد كه لازم است آيات را بظاهر حمل كرد و گفت جهنّم و آتش آخرت با شعور است و سخن گفتن دارد و مى‌شنود و صدا ميكند. قرآن تصريح ميكند كه دار آخرت زندگى حقيقى است و حيات بر تمام جزئيات آن احاطه دارد. جهنّم و آتش نيز جزء آخرت‌اند.

وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ‌ عنكبوت: 64 اين زندگى دنيا مشغوليّت و بازى است دار آخرت آن زندگى حقيقى است اى كاش ميدانستند.

درست است كه آيه در باره بى‌اعتنائى بدنيا و اعتنا بآخرت است ولى‌ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ‌ بر تمام آخرت اعمّ از بهشت و جهنّم شامل است. همچنين‌