كه مانند ابرها در آسمان روان‌اند.

على هذا ظرف‌ تَحْسَبُها جامِدَةً دنيا و ظرف‌ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ‌ و «تَرَى» قيامت است.

آنوقت در باره‌ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ كه بعد از سراب شدن كوهها و تخريب عالم آمده، فرموده: وقوع آخرت و انهدام دنيا، تكميل و اتقان دنياست و در آخر گفته: در اين باره دو قول ديگر هست يكى آنكه آيه راجع بحركت جوهرى است و اينكه تمام اشياء بجوهرهايشان حركت ميكنند تا انتهاى وجودشان و آن حشر و رجوع آنها بسوى خداست، ديگرى آنكه آيه راجع بحركت انتقالى زمين است.

آنگاه قول اوّل را بقرينه‌ تَحْسَبُها جامِدَةً مناسب دانسته و در باره قول دوّم فرموده: آن نسبت بنفس آيه خوب است ولى در آنصورت آيه از آيه ما قبل و ما بعد كه در باره قيامت است بريده ميشود همچنين از ذيل آيه كه‌ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِما تَفْعَلُونَ‌ است قطع ميگردد.

بنظر نگارنده فرمايش ايشان از چند جهت قابل خدشه است:

الف: اگر تَحْسَبُها جامِدَةً راجع بدنيا و «تَرَى» و تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ‌ راجع بقيامت بود لازم بود «تراها جامدة» يا نظير آن بگويد زيرا كوهها را واقعا جامد مى‌بينيم نه اينكه جامد گمان ميكنيم خلاصه بگمان محلّى نيست زيرا آن يقينى است وانگهى ظرف در جمله «تحسب و ترى» را دنيا و آخرت دانستن مشكل است و على الظاهر هر دو راجع بدنياست چنانكه خواهيم گفت.

ب: اگر تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ‌ راجع بآخرت ميبود بايد گفته ميشد «قهر اللَّه الّذى يفنى كلّ شى‌ء» نه اينكه‌ «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ» زيرا وقوع قيامت هر چه باشد انهدام و فناى دنياست لذا مناسب نميايد اوّل بفرمايد كوهها سراب و غبار ميشوند و نظم و محكمى خود را از دست ميدهند و بلا فاصله بگويد: «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ» گر چه وقوع‌