مبالغه كردند؛ امّا نه در چيزى كه فهم قرآن بر آن متوقف باشد، و در حقيقت از تفسير بيگانه است.
مؤلّف در علم كلام طريق توسط پيموده است و روش قدماء را برگزيده. تفسير رازى در علم كلام و عقليات بيش از ساير تفاسير مداخله نموده، امّا غالباً از حدّ تفسير پاى بيرون نهاده است و تشكيكات و مجادلات خارج از مدلول آيات، كه در تفسير بدانها نياز نيست، هم آورده است. مفسر بايد به آنچه از لفظ قرآن مستفاد مى گردد، اكتفا كند و اگر دو آيه در ظاهر متناقض به نظر آيد، رفع تناقض نمايد و توجيه صحيح آن را بگويد و اگر شبهه عقلى بر مفاد ظاهر آيه باشد، آن را جواب دهد و هر چه بيش از اين باشد، از حدّ تفسير خارج است.
علماء گفته اند: كسى كه متصدى تحقيق حقايق وجود گردد، از چهار طريقه بيرون نيست: پيش از اسلام فيلسوفان بودند اشراقى و مشّايى، و در اسلام متكلمان و عرفا. متكلم و فيلسوف مشّايى، از راه عقل و استدلال حقيقت مى جويند و اشراقيان و عرفاء، از راه كشف و شهود و ذوق. و مسلمانان صدر اوّل، اصطلاحات متكلمان را به كار نمى بردند و گرد جدل نمى گشتند و شبهات را دنبال نمى كردند؛ آنچه از پيغمبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام مى شنيدند تصديق مى كردند؛ چون مطابق عقل بود. اگر حقيقت چيزى را نمى فهميدند، به خدا و رسول وا مى گذاشتند و مفسران صدر اسلام نيز از مسائل علم كلام چيزى نگفتند. پس از آن بحث كلامى پديد آمد و در صفات واجب و جبر و تفويض و اينكه كلام او قديم است يا حادث و امثال آن سخن گفتند و خلاف كردند و با يكديگر محاجّه نمودند و از آيات قرآن دليل بر مذهب خود آوردند و مفسران ناچار شدند مدلول آيات را در اين مباحث بيان كنند؛ امّا سخنان فلاسفه چون ميان اهل كلام متداول گشت، آنچه را باطل دانستند رد كردند و هر جا تعبير فلاسفه را نپسنديدند تغيير دادند و به اصطلاح علم كلام در آوردند؛ مثلاً فلاسفه مى گفتند: خداى تعالى علم به جزئيات دارد به وجه كلى، نه به