نمونه هاى خوبى عرضه كرده است (ص ۳۰۸ به بعد). در بسيارى از اين موارد هم باز مى توان ژرف ساخت ترجمه ها را با هم سنجيد و مشابهات فراوانى به دست آورد. با اين همه ترديد نيست كه شيخ در اينجا سر استقلال داشته، و يا شايد ترجمه كهن ديگرى را هم در كنار تفسير رسمى، مورد عنايت قرار مى داده كه ما هنوز كشف نكرده ايم.
حضور اين متنهاىِ قرن چهارمى در يك تفسير بسيار پربهاى قرن ششمى گويى پيوسته دانشمندان را دل نگران ساخته است. علامه شعرانى ـ كه خداش رحمت كناد ـ شگفت زده به اين تفاوت مى نگريست و خرد و منطق محققانه به او اجازه نمى داد آن حال را برتابد. سرانجام تاب نياورد و نظرى سخت هوشمندانه، اما اندكى شتابزده، ابراز داشت كه ما عيناً نقل مى كنيم:
ترجمه هاى فارسى تحت اللفظ آيات البته از مؤلف نيست و آن صحت و جزالت كه در عبارت وى ديده مى شود، در ترجمه ها نيست. گاه نيز غلط فاحش دارد، نه از ناسخ و كاتب، بلكه از خود مترجم هر كه بوده است (ابوالفتوح، شعرانى، ج ۱۲، ص ۲۷۴).
وى در دنباله سخن اشاره مى كند كه اين ترجمه ها، با آنچه ابوالفتوح در درون تفسير ترجمه كرده اختلاف فاحش دارد. ما كه در صفحات پيشين دنبال اين تفاوت گشته و نمونه هايى نيز نقل كرده ايم، مى توانيم به قطع بگوييم كه ابوالفتوح در بسيار جايها نيز عيناً همان توجه را تكرار كرده، ولى ما تنها به موارد اختلاف عنايت داشته ايم. اما مرحوم شعرانى نيز خود پاسخ مسئله را در حقيقت يافته بوده است؛ زيرا مى گويد:
نسخه قديمى از قسمتى از ا ين تفسير كه ترجمه داشت، با نسخه مطبوع بسيار مخالف بود (همان جا)
اينك به همت محققان چاپ جديد كتاب، اين اختلافها از ميان رفته (در جلدهاى ۱۶ و ۱۷)، يا بسيار اندك شده است.