«امّ» از اينجا گويند. و اين فعل باشد به معنى مفعول و اصل كلمه از «امّ» باشد و آن قصد بود. پس هر مقصودى مرجوع را «امّ» گويند و براى آن «امّ» خوانند او را كه رجوع متشابه به او باشد و حمل متشابه بر او كنند و مَفْزَع در حلّ اشكال او باشد. و براى آن گفت كه «امّ الكتاب» و لم يقل «امّهات الكتاب» بالجمع [1] ، براى اينكه اين آيات در اين حكم چچون يك آيت است...
«وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ» [2]
«اُخَرْ» جمع اُخْرى باشد... «متشابهات» و «متشابه» آن باشد كه مراد در او مشتبه شود، مراد از ظاهرش ندانند. و اقوال علماء در اين «محكم» و «متشابه» مختلف است. قتاده [3] و ضَحّاك [4] و رَبيع [5] و سُدّى [6] گفتند: «مُحكم» [7] ناسخ [8] باشد كه بر او

[1] معناى جمله: و بدان سبب قرآن را «امّ الكتاب» (مادر كتاب) خواند و «امّهات الكتاب» (مادران كتاب به صورت جمع نگفت...).

[2] و ديگر آيات چيزهاى مانند به هم و شبيه به يكديگر و مشكوك و داراى دو معنى و كلام مجاز و به طور كنايه و استعاره.

[3] قتاده: بر وزن صحابه، به معنى تك دانه قتاد. و قتاد درخت خاردارى است كه خارش همچون سوزن در بدن خلد، و قتاده نام جمعى از صحابه و محدثان و مفسّران است؛ از جمله همين قتاده منظور ما ابوالخطّاب قتاده بن دعامه مفسّر مشهور كه در ۱۳۰ق درگذشت (راهنماى دانشوران).

[4] ضحّاك: بر وزن شدّاد به معنى بسيار خندان. نام جمعى از صحابه و محدّثان است و در اينجا لقب ابوبكر احمد بن عمرو ظاهرى شيبانى (م ۲۸۷ق) است كه در شمار محدّثان است. گويند: در فتنه صاحب الزّنج كتابهاى وى از ميان رفت و از خاطر خود پنجاه هزار حديث نوشت (راهنماى دانشوران).

[5] ربيع: ظاهراً منظور ربيع بن حبيب بن عمرو الفراهيدى اباضيى خارجى از اعيان سده دوم هجرى و از مردم بصره است. او را كتابى است در حديث كه بدان نام الجامع الصّحيح نهاده و با حاشيه اى بر آن از عبداللّه بن حميد السّالمى دو جزء از چهار جزء آن به طبع ريده است. ر.ك: الأعلام زركلى، ج ۳، ص ۳۸.

[6] سدّى: ر.ك: كتاب حاضر (ص ۱۱۴) حاشيه ذيل تفسيرى بر عشرى از قرآن مجيد.

[7] ر.ك: حاشيه همين قسمت، ص ۴۰۴، شماره ۱.

[8] ناسخ: باطل كننده، محو كننده و نيست و نابود كننده و آيه ناسخه، آيه اى از قرآن مجيد كه حكم آيه اى را كه پيش از آن در آن مورد نازل شده است، از ميان بردارد.