چنانك گفته‌ايم- و بايد كه بر تحصيل اقاويل بسيار از يك قول- بطرق قسمت و تصاريف و نظاير و امثال- و تحليل حدود و قياسات قادر بود- و از اسناد جزويات بيك يك حكم عام- جهت استقراء و ضبط قوانين متمكن بود- و اگر چه ايراد عام دشوارتر بود- و بايد كه سايل جهد در تعميم حكم كند- و مجيب در تخصيص آن- چه چندانك حكم مسلم عام‌تر بود سايل را بهتر- و چندانك خاص‌تر بود مجيب را بهتر- از جهت آنك قياس فعل سايل بود- و مقاومت فعل مجيب و معارضه هم مجيب را بود- و آن ايراد قياسى بود مستانف ناصر وضع او- محاذى قياس سايل كه مبطل وضعش باشد- و آن بوقت عجز از مقاومت استعمال كند- و دليل ضعف او بود- و سائل را رسد كه- چون قياس او را مقاومت نكرده باشد بمعارضه التفات نكند- و آن بر حسب اصطلاح بود- و مناقضه هم مجيب را بود در ابطال استقراء- يا تكذيب كبرى قياس استعمال كند- و قياس و معارضه از كثرت ابتدا كند- و مؤدى بوحدت باشد- و مناقضت و مقاومت بر عكس وحدت را بكثرت الحاق كند- يعنى جزويات كلى منقوض را مختلف الحكم گردانند- و مقاومت اقتضاء انصراف كند- از واحد كه نتيجه است بمقدمات متكثر- و نيز محتاج تصحيح مقدمه فاسد گرداند بمقدمات ديگر- و هر چند صناعت جدل- مفيد قوت اكتساب قياسات و مناقضات و معارضات- و معلومات و معرفت صحت و فساد سؤالهاست- اما بايد كه مجيب متكفل حفظ و نصرت هر وضعى نشود- و نه سائل متكفل هدم هر وضعى- بل بايد كه مجيب نصرت مشهور و صادق كند- و سايل ابطال اضداد آن- هر چند مكافات متعنت بتعنت و جاحد بجحود روا بود- و بايد كه از كسانى كه در تسليم مشهورات مضايقت كنند- يا مجادله بسوى تغلب و تفوق- و اظهار علم بدروغ كنند محترز باشند- تا طبع بمجاورت ايشان تباه نشود- اين است آنچه از قوانين علم جدل مهم تر است- و نيكو طبع و متفطن چون بر اين قدر متمرن شود- در صناعت كامل گردد و بليد را از اضعاف اين تمتع نبود