يا ما العله فى ذلك- پس ما چون در اين موضع- طالب حد اوسط هل مركب باشد تابع او بوده باشد- و مطلب لم نيز باين وجه راجع بود با مطلب ما- و از جهت اشتراك ما و لم- در بعضى مواضع ميان اجزاء حد حقيقى و برهان مشاركت افتد- چنانك بعد از اين معلوم شود- و باين بحث معلوم شد- كه همه مطالب بقوت در هر دو مطلب هل و ما- كه يكى طالب برهان بود- و ديگر طالب حد حقيقى مندرج باشد- و چون مطلب هل بر ماى ذاتى مقدم است- مباحث برهان بر مباحث حد حقيقى مقدم بايد داشت- و چون تحقيق هر يكى از اين دو مطلب- يعنى هل و ما بقوت متعلق است بمعرفت علت- كه لم طالب آنست بالفعل- در هر يكى از مباحث برهان و حد احتياج باشد بمعرفت علل- و ما در اين موضع احوال علل بر سبيل مصادره ايراد كنيم‌

فصل چهارم در ذكر اصناف علل و مباحثى كه بان متعلق باشد بر وجهى كلى‌

علت و سبب در اين موضع- دو اسم مترادف است دال بر يك معنى- و در علوم ديگر مقرر است كه اقسام آن چهار باشد- ما منه و آن فاعلى بود و ما له و آن غايتى بود- و ما فيه و آن مادى بود- يا آنچه بجاى ماده بود مانند موضوع- و ما به و آن صورى بود- و اين علل را احوال مختلف باشد بحسب قرب و بعد از معلول- و بحسب آنك علت بالذات بود يا بالعرض- و بالفعل بود يا بالقوه- و خاص بود يا عام يا مساوى و جزوى بود يا كلى- و بسيط بود يا مركب- و ما امثله اين اصناف بحسب اختلاف آن احوال- در جدولى نهاديم تا به آسانى در نظر آيد- و آن جدول اين است-