فصل هفتم در قياس دور و عكس‌

هر گاه نتيجه قياس اقترانى را با يك مقدمه تاليف كنند- بر هياتى قياسى يا ديگر مقدمه نتيجه دهد- آن قياس را داير خوانند- و هر گاه كه مقابل نتيجه را با يك مقدمه تاليف كنند- تا مقابل ديگر مقدمه نتيجه دهد- آن قياس را معكوس خوانند- و دور و عكس از عوارض قياسند- پس اين بحث تعلق بعلم قياس دارد- و باشد كه در بعضى تاليفات عكس مقدمه يا عكس نتيجه را- بجاى مقدمه و نتيجه بكار دارند- چون تاليف بر آن وجه انتاج مطلوب كند- و وقوع دور و عكس در علوم كمتر باشد- و در امتحان و مغالطه بسيار بود- اما در علوم مثال وقوع دور چنان بود- كه مطلوبى را بنوعى از برهان ان- كه آن را دليل خوانند بيان كرده باشند- پس چون خواهند كه- آن بيان با برهان لم رد كنند قياس داير شود- چنانك گوئيم اين چوب سوخته است- و هر چوب كه سوخته باشد آتش باو رسيده باشد- پس اين چوب را آتش رسيده است- و اين برهان ان است- پس چون با لم كنيم گوئيم- اين چوب را آتش رسيده است- و هر چوب كه آتش باو رسيده باشد سوخته باشد- پس اين چوب سوخته است- و ظاهر است كه يك بار نتيجه بمقدمه اثبات كرديم- و يك بار مقدمه بنتيجه- و اسم دور بر اين قياس از اين جهت نهاده‌اند- و حال اين دو برهان در كتاب برهان بيان كنيم- و مثال وقوع عكس چنان بود- كه مطلوبى را بقياس خلف بيان كرده باشند- پس چون خواهند كه آن بيان با قياس مستقيم رد كنند- قياس معكوس شود- چنانك در بيان آنك- چوبى سوخته را آتش رسيده باشد- بطريق خلف گوئيم- اگر اين قضيه كه اين چوب را آتش رسيده است كاذب بود- نقيضش كه اين چوب را آتش نرسيده است صادق بود- و هر چوب كه آتش باو نرسيده باشد سوخته نبود- پس اين چوب سوخته نيست-