صدر المتألهين در تعريف فلسفه مى نويسد:

« البحث فى الفلسفة الاولى و الحكمة القصوى عن عوارض الوجود بما هُو وجود فضرب منها ذوات مجردة عن المواد بالكلية و الحكمة الباحثة عنها يسمى باثولوجيا فى لغة يونان اى العلم الربوبى و ضرب منها معان و مفهومات كليه لا يأبى عن شمولها الطبايع الماديه لا بما هى بل حيث هى موجودات مطلقة ».[3]

ايشان در تعليقات خود بر شفا، ضمن معرفى كتاب اسفار اربعه و حكمت متعاليه، تمام مباحث فلسفى را به الهيات اختصاص مى دهد و آن را به دو بخش فلسفه ى اولى و فن مفارقات تقسيم مى كند.[4]

2.فلسفه ى دين

فلسفه ى دين به معناى تفكّر فلسفى در زمينه ى دين است. حال اگر آن را دفاع عقلانى و فلسفى از اعتقادات دينى معرفى كنيم، در آن صورت، ادامه دهنده ى نقش و كاركرد الهيات طبيعى (عقلى) كه متمايز از الهيات وحيانى بوده شناخته مى گردد.

غايت فلسفه ى دين، اثبات وجود خدا از طريق براهين عقلى مى باشد; ولى امروزه تنها به تفكّر فلسفى و عقلانى در باره ى دين اطلاق مى شود و نمى توان آن را وسيله اى براى آموزش دين تلقى كرد.

حتّى لاأدريون و كسانى كه به خدا اعتقاد ندارند نيز مى توانند هم چون افراد متديّن به تفكّر فلسفى در زمينه ى دين بپردازند.[5]

برخى از نويسندگان در تبيين فلسفه ى دين چنين انگاشته اند كه فلسفه ى دين عبارت است از ژرف كاوى فلسفى دين و كارهاى جديد در اين زمينه كه به دو نوع تقسيم مى گردد:

1 ـ بررسى و ارزيابى عقلانيت يا معقوليت عقايد دينى، با توجه به انسجام آن ها و اعتبار براهين مربوط به توجيه آن ها;

2 ـ تحليل توصيفى و روشن سازى زبان و عقيده و اعمال دينى با توجه خاص به قوانين حاكم بر آن ها و زمينه ى آن ها در حيات دينى.[6]

مهم ترين مبحث اين رشته ى دين پژوهى عبارت است از:

تعريف دين، منشأ دين، براهين اثبات وجود خدا، پلوراليسم دينى، شبهات شر، اوصاف خدا، رابطه ى علم و دين، اخلاق و دين، هنر و دين، زبان دين، گوهر و صدف دين، قلمرو دين و.... تحقيق و پژوهش در اين مسائل در حوزه ى فلسفه ى دين تنها با روش عقل صورت مى پذيرد.

3.كلام اسلامى

اين زمينه ى دين پژوهى نيز از طريق تبيين غايت، بيان روش، موضوع، كاركرد، وظيفه ى متكلّم و... تعريف شده و بامدل هاى مختلف كلام فلسفى و فلسفه ى كلامى و كلام نقلى و كلام عرفانى ظاهر گشته است.[7]

پاره اى از تعاريف به شرح ذيل است:

الف. قاضى عضدالدين الايجى (م 756 هـ. ق) مؤلّف مواقف، در تعريف علم كلام مى گويد:

كلام دانشى است كه انسان در پرتو آن، قدرت پيدا مى كند كه عقايد دينى را از راه ايراد دلايل و رد شبهات اثبات نمايد.[8]

ب. سعد الدين تفتازانى (متوفى 793 هـ. ق) نيز دانش كلام را چنين تعريف مى كند:

كلام، علم به عقايد دينيه از روى دلايل قطعى و يقينى است.[9]

ج. محقق لاهيجى بعد از نقض و ابرام بر ساير تعاريف متكلمان از دانش كلام، اين علم را چنين تعريف مى كند:

كلام، صناعتى نظرى است كه به واسطه ى آن، انسان بر اثبات عقايد دينى توانا مى شود.[10]

د. فارابى در تعريف اين علم مى نويسد:

صناعت كلام، ملكه اى است كه انسان به كمك آن مى تواند از راه گفتار، به يارى آرا و افعال محدود و معيّنى كه واضع شريعت، آن ها را به صراحت بيان كرده است بپردازد; و هر چه را مخالف آن است باطل نمايد.[11]

هـ. ابن خلدون مى گويد:

دانش كلام، آن دانشى است كه متضمن اثبات عقايد ايمانى به وسيله ى ادلهّ ى عقلى است; و رد بر بدعت گذارانى است كه از اعتقادات مذاهب سلف و اهل سنّت منحرف شده اند; رمز اين عقايد ايمانى، توحيد است.[12]

و. تعريف برگزيده:

با توجه به رسالت متكلّمان و اهداف دانش كلام و با در نظر داشتن موضوع و متد آن، تعريف برگزيده از علم كلام، چنين است:

علم كلام دانشى است كه به استنباط، تنظيم، تبيين معارف و مفاهيم دينى پرداخته و بر اساس شيوه هاى مختلف استدلال اعم از برهان، جدل، خطابه و... گزاره هاى اعتقادى را اثبات و توجيه مى كند و به اعتراض ها و شبهات مخالفان دينى پاسخ مى دهد.

خواننده ى گرامى توجه دارد كه در اين تعريف، نه تنها به موضوع كلام توجه شده كه غايت و روش شناسى كلام نيز مورد عنايت قرار گرفته است.