اختلاف فرهنگ ها با ملت ها در حسن و قبح افعال، با بداهت و حسن و قبح عقلى تنافى ندارد; زيرا ادعاى عدليه در مقام اثبات، به كليات و پاره اى از جزئيات بوده كه در آن موارد، هيچ اختلافى ميان ملل و نحل يافت نمى شود; اگر موضوع و محمول آن ها به خوبى تصور شود، حكم تصديق نيز صادر مى گردد; و هم چنين پذيرفتن حسن و قبح ذاتى و عقلى، مستلزم تعيين تكليف و محدود كردن قدرت خداوند نيست; زيرا وقتى گفته مى شود خداوند مرتكب كارهاى قبيح نمى شود; يعنى كمال وجودى حقّ تعالى، به لحاظ تكوينى، اقتضاى چنين امرى را دارد و عقل اين رابطه را نيز كشف مى كند.

رابطه ى اخلاق و دين، با هر يك از اين پيش فرض ها تفاوت پيدا مى كند. بر مبناى عدليه، اخلاق در مقام ثبوت با دين و شريعت هيچ رابطه اى ندارد و كاملا مستقل است; زيرا افعال، ذاتاً به حسن و قبح اتصاف مى يابند و در مقام اثبات، در بخش كليات و پاره اى از جزئيات نيز از دين و شريعت مستقل هستند; ولى در ساير گزاره ها، پيوند عميقى با دين دارد; و امّا بر مبناى اشاعره، اخلاق در مقام ثبوت و اثبات، با دين تلفيق دارد و اخلاق ثبوتاً و اثباتاً از دين استنتاج مى شود و جزء آن به شمار مى آيد.

2.ديدگاه استاد مصباح و رابطه ى ارگانيكى اخلاق و دين

استاد مصباح يزدى، در كتاب «فلسفه ى اخلاق»، به طور تفصيلى به بحث رابطه ى دين و اخلاق پرداخته است.

خلاصه ى نظر ايشان به شرح ذيل است: خير و شر اخلاقى، در واقع مبين رابطه اى است كه بين افعال اختيارى انسان و نتايج نهايى آن ها برقرار است و ما مى توانيم بفهميم كه كارى خير است يا شر; اگر يك فعل با كمال نهايى ما رابطه ى مثبت داشته باشد، خير است و اگر رابطه ى منفى داشته باشد شر مى باشد.

در اصل، اين نظريه از هيچ اعتقاد دينى اخذ نشده است; يعنى لازمه ى پذيرفتن اين نظريه پذيرفتن وجود خدا يا قيامت و يا دستورات دينى نيست; منتها در اين كه كمال نهايى چيست؟

و چگونه بايد رابطه ى بين افعال و كمال نهايى را كشف كرد؟

در اين جا ست كه ارتباط با دين پديد مى آيد. پس اگر ما فقط اصل اين نظريه را در نظر بگيريم، متوقف بر دين نيست; امّا وقتى بخواهيم به آن شكل خاصّى دهيم و معين كنيم كه چه اخلاقى خوب است و چه اخلاقى بد است، ارتباط با اصول دين و با محتواى وحى و نبوت... پيدا مى كنيم.

ما وقتى مى خواهيم كمال نهايى انسان را مشخص كنيم، ناچاريم مسئله ى خدا را مطرح كنيم تا اثبات كنيم كه كمال نهايى انسان، قرب به خداست.

اين جاست كه اين نظريه با اعتقاد دينى ارتباط پيدا مى كند و همين طور براى تشخيص افعال خير و رابطه ى آن با كمال نهايى انسان بايد مسئله ى خلود و جاودانگى نفس را در نظر بگيريم تا اگر با پاره اى از كمالات مادى منافات پيدا كرد و معارض شد، با كمالات ابدى و جاودانه بتوانيم ترجيحى بين اين ها قائل شويم و بگوييم كه فلان كار بد است; نه از آن جهت كه نمى تواند كمال مادى براى ما به وجود آورد; بلكه از آن جهت كه معارض است با يك كمال اخروى; پس بايد اعتقاد به معاد هم داشته باشيم.

به علاوه، آن چه ما مى توانيم به وسيله ى عقل از رابطه ى بين افعال و كمال نهايى به دست آوريم، يك سرى مفاهيم كلى است كه اين مفاهيم كلى، براى تعيين مصاديق دستورات اخلاقى چندان كارايى ندارند; مثلا مى فهميم كه عدل، خوب است يا پرستش خدا خوب است; امّا اين كه عدل در هر موردى چه اقتضايى دارد و چگونه رفتارى در هر موردى عادلانه است، در بسيارى از موارد روشن نيست و عقل خود به خود نمى تواند تشخيص دهد.

فرض كنيد آيا در جامعه، حقوق زن و مرد بايد كاملا يك سان باشد يا بايد تفاوت هايى بين آن ها لحاظ گردد ؟

وقتى مى توان حكم به عدالت يك ديدگاه داد كه به تمام روابط افعالمان با غايات و نتايج نهايى آن ها احاطه داشته باشيم و چنين احاطه اى براى عقل عادى بشر ممكن نيست; پس براى اين كه مصاديقِ خاصِ دستورات اخلاقى را به دست آوريم، باز احتياج به دين داريم; يعنى وحى است كه دستورات اخلاقى را در هر مورد خاص با حدود خاص خودش، با شرايط و لوازمش تبيين مى كند و عقل به تنهايى از عهده ى چنين كارى بر نمى آيد; پس نظريه ى ما هم در شكل كاملش به اصول اعتقادى دين (اعتقاد به خدا و قيامت و وحى) احتياج دارد و هم در تشخيص مصاديق قواعد اخلاقى به محتوا وحى و دستورات دين. طبعاً طبق نظريه اى كه ما صحيح مى دانيم، بايد بگوييم كه اخلاق از دين جدا نيست; نه از اعتقادات دينى و نه از دستورات دينى. هم در مقام ثبوت و هم در مقام اثبات، اين نظريه ى اخلاقى با دين ارتباط دارد.[18]