ز. تأثير پيش فرض ها

تأثير پيش فرض هاى معرفت شناختى، انسان شناختى، هستى شناختى، جهان بينى ها و ايدئولوژى ها، بر تعريف دين:

هيچ گاه فيلسوفان دين، ابتدا به ساكن، به تعريف دين اقدام نكرده اند و به طور عمده با مبانى خاصّى به سراغ تبيين دين رفته اند و همين امر باعث اختلاف در تعاريف دين شده است.

ح. نداشتن مصداق محسوس و مادى براى دين

مشكل و مانع ديگرى كه در تعريف دقيق دين تأثير باز دارنده دارد، اين است كه دين از مصاديق محسوس و قابل اشاره ى حسى برخوردار نيست، گرچه مفاهيمِ داراى مصاديق حسى نيز از نداشتن تعريف جامع و مانع رنج مى برند، ولى مفاهيمى كه مصداق حسى ندارند، گرفتار ابهام بيش ترى هستند.

ط. تحريف پاره اى از اديان

بسيارى از اديان در طول تاريخ حياتشان، دست خوش تحريف به زيادت يا نقيصه شده اند و به همين دليل به فرقه ها و مذاهب گوناگون تنوع يافته اند.

گرچه حكمت الهى اقتضا مى كند كه از انحراف يا اعوجاج لااقل يك مذهب جلوگيرى شود تا زمينه ى هدايت و تكامل بندگان از بين نرود، ولى به هر حال، تحريف متنى و معرفتى اديان و مذاهب، از واقعيت هاى غير قابل انكار است كه در اختلاف تعريف دين نقش به سزايى دارند.

ى. نگرش جزء نگرانه به جاى كل نگرانه

جهل به بخشى از حقيقت دين و توجه به جزئى از دين نيز در اختلاف شناخت دين مؤثر است و در اين عامل مى توان به قصّه ى فيل در مثنوى معنوىِ ملاى رومى توجه كرد.

ـ آخرين نكته اى كه بايد قبل از ورود به بيان تعريف از دين، به آن پرداخت، دسته بندى تعاريف گوناگونى است كه دين پژوهان با وجود اين همه موانع در تعريف دين، عرضه كرده اند:

دسته بندى تعاريف ارايه شده پيرامون دين

دسته ى اوّل

تعاريف وجودى و ماهيتى، يا تعريف در مقام بايستى و تعريف در مقام هستى دين: برخى از دين پژوهان درتعريف دين، به مقام بايستى دين توجه كرده اند و مثلا گفته اند:

دين عبارت است از مجموعه اى از آموزه ها و گزاره هايى كه از سوى خداوند در اختيار بشر قرار مى گيرد. عده اى نيز به دين محقق و منزّل در حيات اجتماعى انسان ها و يا دين نازل شده در كتاب و سنّت توجه نموده اند; براى نمونه، جامعه شناسان، روان شناسان و مردم شناسانى كه در پژوهش هاى دينى، به رفتارها و نهادهاى دينى و كاركردهاى دين محقق در جامعه، عنايت بيش ترى نشان مى دهند; متكلّمان در تعريف دين، به دين نازل شده در كتاب، سنّت و متون دينى روى مى آورند و فيلسوفان دين نيز به مقام بايستى آن توجه دارند.

دسته ى دوم

تعاريف لغوى و اصطلاحى.

دسته ى سوم

تعاريف درون دينى و برون دينى.

دسته ى چهارم

كه خود در يك ساختار كلى و فراگير، به تعاريف مفهومى و ماهوى يا توصيفى، (desc iptive)، اخلاقى و ارزشى يا هنجارى (no mative)، تعاريف كاركرد گرايى (functional) يا روان شناختى و جامعه شناختى، تعاريف غايت گرايانه، تعاريف مركب و مختلط يا عام و جامع نگر تقسيم مى شود.

تعاريف درون دينى دين

1.دين در قرآن

واژه ى دين بيش از نود بار در قرآن، با معانى ذيل به كار رفته است:

الف) دين به معناى جزا و پاداش: (مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ)[7]

(إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ وَإِنَّ الدِّينَ لَواقِعٌ)[8]

ب) دين به معناى اطاعت و بندگى: (قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ)[9]

ج) دين به معناى مُلك و سلطنت: (وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلّهِ)[10]

(...وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّهِ...)[11]