كرده بودند) فرشتگان را بر آنها نازل مى‌كرديم و مردگان مى‌آمدند و با آنها سخن مى‌گفتند و خلاصه هر چه مى‌خواستند در برابر آنها گرد مى‌آورديم، باز ايمان نمى‌آوردند" (وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ وَ كَلَّمَهُمُ الْمَوْتى‌ وَ حَشَرْنا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ قُبُلًا ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا) [1] سپس براى تاكيد مطلب مى‌فرمايد:" تنها در يك صورت ممكن است ايمان بياورند و آن اينكه خداوند با مشيت اجبارى خود آنها را وادار به قبول ايمان كند" و بديهى است كه اينگونه ايمان هيچ فايده تربيتى و اثر تكاملى نخواهد داشت (إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ‌) و در پايان آيه اضافه مى‌كند كه" بيشتر آنها جاهل و بى‌خبرند" (وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ‌).

در اينكه منظور از ضمير" هم" در اين جمله چه اشخاصى هستند؟ در ميان مفسران گفتگو است: ممكن است اشاره به مؤمنانى باشد كه اصرار داشتند پيامبر ص به خواسته اين دسته از كفار ترتيب اثر دهد و هر معجزه‌اى را پيشنهاد مى‌كنند بياورد.

زيرا بيشتر اين مؤمنان از اين واقعيت بى‌خبر بودند و توجه نداشتند كه آنها در تقاضاى خود صادق نيستند، ولى خدا مى‌دانست كه اين مدعيان دروغ مى‌گويند به همين دليل به خواسته‌هاى آنها ترتيب اثر نداد، اما براى اينكه دعوت پيامبر ص بدون معجزه نمى‌تواند باشد در موارد خاصى معجزات مختلفى بر دست او آشكار كرد.

اين احتمال نيز وجود دارد كه ضمير" هم" بازگشت به" كفار در خواست كننده" كند

[1] منظور از حَشَرْنا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ اين است كه همه چيز و همه خواسته‌هاى آنها انجام پذيرد زيرا حشر در اصل به معنى جمع و گردآورى است، و قبلا به معنى روبرو و مقابل است، اين احتمال نيز هست كه" قبلا" جمع" قبيل" بوده باشد يعنى گروه گروه فرشتگان و مردگان و ... در برابر آنها حاضر شوند.