ندارد، و در هر صورت اين دو لازم و ملزوم يكديگرند، زيرا هر كجا خزانه‌اى است، كليدى وجود دارد.

ولى بيشتر به نظر مى‌رسد كه" مفاتح" به معنى كليدها باشد، نه خزائن، زيرا هدف در اينجا بيان علم خدا است و آن با مساله كليد كه وسيله آگاهى از ذخاير مختلف است، متناسب‌تر مى‌باشد، در دو مورد ديگر كه كلمه" مفاتح" در قرآن بكار رفته، نيز منظور از آن كليد است‌ [1] سپس براى توضيح و تاكيد بيشتر مى‌گويد:" آنچه در بر و بحر است خدا مى‌داند" (وَ يَعْلَمُ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ).

" بر" به معنى مكان وسيع است، و معمولا به خشكى‌ها گفته مى‌شود، و" بحر" در اصل نيز به معنى محل وسيعى است كه آب زياد در آن مجتمع باشد، و معمولا به درياها و گاهى به نهرهاى عظيم نيز گفته مى‌شود.

در هر حال آگاهى خدا از آنچه در خشكى‌ها و درياها است، به معنى احاطه علم او بر همه چيز است. و توجه به وسعت معنى جمله بالا (آنچه در خشكيها و درياها است خدا مى‌داند) در حقيقت روشنگر گوشه‌اى از علم وسيع او است.

يعنى او از جنبش ميلياردها موجود زنده، كوچك و بزرگ، در اعماق درياها.

از لرزش برگهاى درختان در تمام جنگلها و كوه‌ها.

از تاريخچه قطعى شگفتن هر غنچه و باز شدن گلبرگها.

از جريان امواج نسيم در بيابانها و خميدگى دره‌ها.

از شماره واقعى سلولهاى بدن هر انسان و گلبولهاى خونها.

از حركات مرموز تمام الكترونها در دل اتمها.

و بالآخره از تمام انديشه‌هايى كه از لابلاى پرده‌هاى مغز ما مى‌گذرد، و تا

[1] ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ. (قصص آيه 76) ... أَوْ ما مَلَكْتُمْ مَفاتِحَهُ‌ (سوره نور آيه 61).