نازل گرديد [1] و اينكه در بعضى از روايات وارد شده كه اين سوره ناسخ است و منسوخ نيست، نيز اشاره بهمين موضوع است.

اين سخن با مطلبى كه در جلد دوم همين تفسير در ذيل آيه 281 سوره بقره گفته‌ايم كه طبق روايات آيه مزبور آخرين آيه‌اى است كه بر پيامبر ص نازل شده منافات ندارد، زيرا اينجا سخن از سوره است و در آنجا سخن در باره يك آيه بود! در اين سوره- بخاطر همين موقعيت خاص- تاكيد روى يك سلسله مفاهيم اسلامى و آخرين برنامه‌هاى دينى و مساله رهبرى امت و جانشينى پيامبر ص شده است و شايد بهمين جهت است كه با مساله لزوم وفا به عهد و پيمان، شروع شده، و در نخستين جمله ميفرمايد:" اى افراد با ايمان به عهد و پيمان خود وفا كنيد".

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ).

تا به اين وسيله افراد با ايمان را ملزم به پيمانهايى كه در گذشته با خدا بسته‌اند و يا در اين سوره به آن اشاره شده است بنمايد، درست همانند اين است كه شخص مسافر در آخرين لحظات وداع به نزديكان و پيروان خود تاكيد ميكند توصيه‌ها و سفارشهاى او را فراموش نكنند و به قول و قراردادهايى كه با آنها گذاشته است، وفادار باشند.

بايد توجه داشت كه" عقود" جمع" عقد" در اصل بمعنى" جمع كردن اطراف يك چيز محكم" است، و بهمين مناسبت گره زدن دو سر طناب يا دو طناب‌

[1] تفسير برهان جلد اول صفحه 430- بايد توجه داشت كه دستورهايى در باره وضو و تيمم و مانند آن در اين سوره منافاتى با آخرين سوره بودن آن ندارد، زيرا بسيارى از اين دستورها جنبه تكرار و تاكيد داشته است، لذا بعضى از همين احكام را در سوره نساء نيز مى‌بينيم.