و گوياى تاريخ هستند، و حتى ما از آنها بيش از تاريخ مدون بهره‌مند مى‌شويم، آثار باقى مانده از دورانهاى گذشته، اشكال و صور و نقوش روح و دل و تفكرات و قدرت و عظمت و حقارت اقوام را به ما نشان ميدهد، در صورتى كه تاريخ فقط حوادث وقوع يافته و عكسهاى خشك و بى روح آنها را مجسم مى‌سازد.

آرى ويرانه كاخهاى ستمگران، و بناهاى شگفت‌انگيز اهرام مصر و برج بابل و كاخهاى كسرى و آثار تمدن قوم سبا و صدها نظائر آن كه در گوشه و كنار جهان پراكنده‌اند، هر يك در عين خاموشى هزار زبان دارند و سخنها مى‌گويند، و اينجا است كه شاعران نكته سنج به هنگامى كه در برابر خرابه‌هاى اين كاخها قرار مى‌گرفتند، تكان شديدى در روح خود احساس كرده و اشعار شورانگيزى مى‌سرودند چنان كه" خاقانى" و شعراى معروف ديگرى اين آوازها را از درون ذرات كاخ شكست‌خورده كسرى و مانند آن با گوش جان شنيده، و آنها را در شاهكارهاى ادبى سرودند

[1] مطالعه يك سطر از اين تاريخهاى زنده معادل مطالعه يك كتاب قطور تاريخى است و اثرى كه اين مطالعه در بيدارى روح و جان بشر دارد با هيچ چيز ديگرى برابرى نمى‌كند، زيرا هنگامى كه در برابر آثار گذشتگان قرار مى‌گيريم گويا يك مرتبه ويرانه‌ها جان مى‌گيرند و استخوانهاى پوسيده از زير خاك زنده مى‌شوند، و جنب و جوش پيشين خود را آغاز مى‌كنند، بار ديگر نگاه مى‌كنيم همه را خاموش‌

[1]-" خاقانى" در قصيده معروف خود به هنگام اشك ريختن در برابر ايوان مدائن مى‌گويد:

و عالم معروف مرحوم شيخ ابيوردى در قصيده معروفش در برابر تخت جمشيد مى‌گويد: