بى‌آنكه از اجر آنها كاسته شود، و كسى كه سنت بدى بگذارد و از آن پيروى كنند، گناه خود را دارد و همانند گناهان كسانى كه از او پيروى كرده‌اند، بى‌آنكه از گناهان آنها چيزى كاسته شود، در اينجا بود كه حذيفه يكى از ياران پيامبر ص آيه‌ عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ‌" را تلاوت كرد [1] امير مؤمنان على ع نيز مى‌فرمايد:

فكيف بكم لو تناهت بكم الامور و بعثرت القبور هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ‌

:" چگونه خواهيد بود آن گاه كه همه امور پايان پذيرد، قبرها زير و رو شود، و همه شما در عرصه محشر حاضر شويد، آنجا است كه هر كس هر عملى را قبلا انجام داده مى‌آزمايد، و همگى به سوى خداوند كه مولى و سرپرست حقيقى آنها است باز مى‌گردند، و كسانى را كه به دروغ همتاى او قرار دادند از خاطر آنها مى‌رود [2] اين آيات و روايات ابعاد مسئوليت انسان را در برابر اعمالش از ديدگاه اسلام منعكس مى‌كند و نشان مى‌دهد كه تا چه حد هر انسانى در مقابل اعمال خويش مسئول است، تا آنجا كه ممكن است بعد از گذشتن هزاران سال آثارش براى او پاداشى نيك بيافريند، يا وزر و لعن و گناه به بار آورد.

در اين زمينه در جلد 11 صفحه 206 تا 208 (ذيل آيه 25 سوره نحل) نيز بحث كرده‌ايم).

[1] مجمع البيان جلد 10 صفحه 449.

[2]" نهج البلاغه" خطبه 226.