تفسير: آيا راه بازگشتى وجود دارد؟

در آيات گذشته سخن از ظالمان و بيدادگران و متجاوزان بود، آيات مورد بحث به سرانجام كار اين گروه و گوشه‌هايى از مجازاتهاى آنان اشاره مى‌كند.

نخست آنها را از گمراهانى مى‌شمرد كه هيچ ولى و سرپرستى ندارند، مى‌فرمايد:" كسى را كه خدا گمراه كند ولى و ياورى بعد از او نخواهد داشت" (وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ وَلِيٍّ مِنْ بَعْدِهِ‌).

براى آنها كه آشنا به تعبيرات قرآن در زمينه هدايت و ضلالتند اين مطلب كاملا روشن است كه نه هدايت جنبه اجبارى دارد، نه ضلالت، بلكه نتيجه مستقيم اعمال انسانها است، گاه انسان كارى انجام مى‌دهد كه خدا توفيقش را از او سلب كرده و نور هدايت را از قلب او مى‌گيرد، و او را در ظلمات گمراهى رها مى‌سازد.

اين عين اختيار است، همانگونه كه اگر كسى به خاطر اصرار در شرب خمر گرفتار انواع بيماريها شد اين اثرات شوم مطلب ناخواسته‌اى نبوده، با دست خودش آن را فراهم ساخته، كار خداوند تسبيب به اسباب و بخشيدن اثر به اشياء است، و به همين جهت گاه نتيجه‌ها را به او نسبت مى‌دهند [1] به هر حال اين يكى از دردناكترين مجازاتهاى اين ظالمان است، سپس مى‌افزايد:" ظالمان را در روز قيامت مى‌بينى كه وقتى عذاب الهى را مشاهده مى‌كنند سخت پشيمان مى‌شوند، و مى‌گويند: آيا راهى به سوى بازگشت و جبران اين بدبختيها وجود دارد"؟! (وَ تَرَى الظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلى‌ مَرَدٍّ مِنْ سَبِيلٍ‌).

[1] شرح مبسوطى در اين زمينه در جلد نوزدهم ذيل آيه 36 سوره زمر آورده، و تمام جوانب اين مساله را روشن ساخته‌ايم‌