و اصول اسرار آميزى كه بر آن حاكم است كه هنوز بعد از هزاران سال مطالعه ميليونها دانشمند، كسى به عمق آن نرسيده، همه و همه آيات خدا است.

جالب اينكه" دابة" هم موجودات زنده ذره‌بينى را شامل مى‌شود كه داراى حركت ظريف و مرموزى است، و هم حيوانات غول‌پيكرى كه دهها متر طول و دهها تن وزن دارد، هر يك به نوعى تسبيح حق مى‌گويند، و ثناخوان او هستند و با زبان حال بيانگر عظمت و قدرت علم بى‌پايان او.

و در پايان آيه مى‌فرمايد:" او هر گاه بخواهد قادر بر جمع كردن آنها است" (وَ هُوَ عَلى‌ جَمْعِهِمْ إِذا يَشاءُ قَدِيرٌ [1] در اينكه منظور از جمع كردن تمام جنبندگان در اين آيه چيست؟ بسيارى از مفسران آن را به معنى جمع براى حساب و جزاى اعمال در قيامت دانسته‌اند، و مى‌توان آياتى را كه از قيامت به عنوان" يوم الجمع" ياد مى‌كند گواه بر اين معنا گرفت (مانند آيه 7 همين سوره شورى و 9 تغابن).

در اين صورت اين سؤال پيش مى‌آيد كه آيا همه جنبندگان در قيامت محشور مى‌شوند، حتى غير انسانها؟ بلكه گاه گفته مى‌شود كه دابة (جنبنده) معمولا به غير انسانها اطلاق مى‌شود، در اين صورت اين مشكل مطرح خواهد شد كه چگونه جنبندگان غير انسان حشر و حساب دارند در حالى كه عقل و شعور و تكليفى ندارند؟

پاسخ اين سؤال را ذيل آيه 38 سوره انعام‌ وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ‌ءٍ ثُمَّ إِلى‌ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ‌:" هيچ جنبنده‌اى در زمين، و هيچ پرنده‌اى كه با دو بال خود

[1]" اذا"- همانگونه كه صاحب كشاف گفته است همانگونه كه بر فعل ماضى داخل مى‌شود بر فعل مضارع نيز داخل مى‌شود، مانند وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى‌، ولى بايد توجه داشت كه فعل بعد از اذا بيشتر به صورت ماضى است و كمتر به صورت مضارع است‌