(در آسمان) پرواز مى‌كند نيست مگر اينكه امتهايى همانند شما هستند، ما هيچ چيز را در اين كتاب فروگذار نكرديم سپس همه آنها به سوى پروردگارشان جمع و محشور مى‌شوند" داده‌ايم.

و گفتيم زندگى بسيارى از حيوانات آميخته با نظام جالب و شگفت‌انگيزى است، چه مانعى دارد كه اين اعمال بيانگر نوعى عقل و شعور در آنها باشد؟ چه لزومى دارد كه همه اينها را به غريزه تقسيم كنيم؟ در اين صورت نوعى از حشر و حساب براى آنها متصور خواهد بود (شرح بيشتر اين موضوع را در جلد پنجم صفحه 224 به بعد ذيل آيه فوق مطالعه فرمائيد).

اين احتمال نيز در تفسير آيه مورد بحث وجود دارد كه منظور از" جمع" نقطه مقابل" بث" (پراكندن) است، به اين معنى كه" بث" اشاره به آفرينش و گسترش انواع موجودات زنده و جنبندگان است، سپس مى‌فرمايد هر گاه خدا بخواهد آنها را" جمع" كرده و نابود يا منقرض مى‌سازد.

همانگونه كه در طول تاريخ تا كنون بسيارى از انواع جنبندگان در روى زمين گسترش عجيبى پيدا كرده، و در زمانى بعد از آن منقرض و جمع شده‌اند، هم گسترش آنها به دست خدا است و هم جمع آنها، و در حقيقت شبيه آياتى است كه مى‌گويد: حيات دهنده خدا است، و ميراننده هم او است.

در اين صورت مساله حساب و جزاى حيوانات در اين آيه مطرح نخواهد شد.

از نكات قابل ملاحظه‌اى كه از اين آيه استفاده مى‌شود اين است كه دلالت بر وجود انواع موجودات زنده در آسمانها دارد، گرچه هنوز دانشمندان به صورت قاطعى در اين زمينه قضاوت نمى‌كنند، همين قدر سربسته مى‌گويند: در ميان كواكب آسمان به احتمال قوى ستارگان زيادى هستند كه داراى موجودات زنده‌اند،