و چون مساله محاسبه و جزا بدون علم و آگاهى از اسرار نهان امكان پذير نيست، آيه را با اين جمله پايان مى‌دهد:" او به آنچه در سينه‌ها نهفته، و بر آن حاكم است آگاه است" (إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

و به اين ترتيب مجموعه‌اى از فلسفه" تكليف" و خصوصيات آن، و همچنين" مسئوليت انسانها" و مساله" جزا و پاداش و كيفر" را در جمله‌هايى كوتاه و منسجم بيان مى‌دارد.

ضمنا اين آيه پاسخ دندان‌شكنى است به طرفداران مكتب جبر كه متاسفانه در ميان فرق اسلامى كم نبوده‌اند، چرا كه با صراحت مى‌گويد: او هرگز راضى به كفران كردن بندگانش نيست، و اين خود دليل روشنى است بر اينكه هرگز اراده كفر در مورد كافران نيز نكرده (آن چنان كه پيروان مكتب جبر مى‌گويند) زيرا هنگامى كه راضى به چيزى نباشد حتما اراده آن را نخواهد كرد، مگر ممكن است اراده او از رضاى او جدا باشد؟

و عجب از متعصبانى است كه براى پرده‌پوشى بر اين عبارت روشن خواسته‌اند كلمه" عباد" را محصور در مؤمنان يا معصومان كنند، در حالى كه اين كلمه مطلق است و به وضوح همه بندگان را شامل مى‌شود، آرى خداوند كفر و كفران را براى هيچيك از بندگانش نمى‌پسندد، همانگونه كه شكر را براى همه آنها بدون استثنا مى‌پسندد [1] اين نكته نيز قابل توجه است كه اصل مسئوليت هر كس در برابر اعمال خويش از اصول منطقى و مسلم در همه اديان آسمانى است‌ [2]

[1] در باره" شكر" و اهميت و فلسفه و مفهوم واقعى و ابعاد آن در جلد دهم صفحه 278 به بعد- ذيل آيه 5 سوره ابراهيم- مشروحا بحث كرده‌ايم.

[2] در اين باره در جلد 12 صفحه 56 (ذيل آيه 15 سوره اسراء) بحث شده است.