نكنند" [1] به همين دليل در دورانها خفقان بارى كه خلفا و سلاطين جور اجازه نشر اين احكام را به مسلمانان نمى‌دادند آنها با استفاده از اين فرصت، مشكلات خود را حل مى‌كردند و با تماس گرفتن با ائمه هدى ع و علماى بزرگ دين پرده از چهره قوانين اسلام و سنت پيامبر ص بر مى‌داشتند.

از سوى ديگر، حج مى‌تواند، مبدل به يك كنگره عظيم فرهنگى شود و انديشمندان جهان اسلام در ايامى كه در مكه هستند گرد هم آيند و افكار و ابتكارات خويش را به ديگران عرضه كنند.

اصولا يكى از بدبختيهاى بزرگ اين است كه مرزهاى كشور اسلامى سبب جدايى فرهنگى آنها شود، مسلمانان هر كشور تنها به خود بينديشند، كه در اين صورت جامعه واحد اسلامى پاره پاره و نابود مى‌گردد، آرى حج مى‌تواند جلو اين سرنوشت شوم را بگيرد.

و چه جالب مى‌فرمايد: امام صادق ع در ذيل همان روايت هشام بن حكم:

و لو كان كل قوم انما يتكلمون على بلادهم و ما فيها هلكوا، و خربت البلاد، و سقطت الجلب و الارباح و عميت الاخبار ...

" اگر هر قوم و ملتى تنها از كشور و بلاد خويش سخن بگويند و تنها به مسائلى كه در آن است بينديشند همگى نابود مى‌گردند و كشورهايشان ويران مى‌شود، منافع آنها ساقط مى‌گردد و اخبار واقعى در پشت پرده قرار مى‌گيرد" [2]

4- بعد اقتصادى حج-

بر خلاف آنچه بعضى فكر مى‌كنند، استفاده از كنگره عظيم حج براى تقويت پايه‌هاى اقتصادى كشورهاى اسلامى نه تنها با روح‌

[1] وسائل الشيعه ج 8 صفحه 9.

[2] همان مدرك سابق.