قلبش واسطه است، و مى‌تواند قلب او را در هر حال كه هست به بهترين احوال برگرداند، و دل او را مشمول رحمت خود كند، آرى زمام همه امور به دست او است، هم چنان كه خودش فرموده:

(إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ)[1] و نيز فرموده:(وَ مَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ)[2].

[اشاره به اينكه آيه شريفه:(أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ) از جامع‌ترين آيات قرآنى است‌]

پس آيه شريفه بطورى كه ملاحظه مى‌كنيد از جامع‌ترين آيات قرآنى است، و مشتمل بر معرفت حقيقيه‌اى از معارف الهى (مساله واسطه بودن خدا ميان آدمى و قلب او) است، آرى، با توجه دادن منافقين به مقام پروردگار و اينكه خداى تعالى از خود آنان به آنچه در دلهايشان است داناتر است ريشه نفاق و مغروريت را به كلى از بيخ برمى‌كند و مؤمنين را كه در راه ايمان به خدا و آيات او هستند به يك مساله روانى توجه داده، و به ايشان خاطرنشان مى‌سازد كه زمام امر دلهايشان به دست خدا است، و خود آنان در اختيار داشتن و مالك بودن دلهايشان مستقل و بى نياز از خدا نيستند، در نتيجه صفت رذيله تكبر را از دلهاى ايشان و هر كس كه خيال كند در تسلط بر آنچه دارد مستقل است دور نموده، و ديگر وقتى مى‌بينند كه موفق به ايمان و تقواى درونى هستند مغرور نمى‌شوند، و يا وقتى مى‌بينند انگيزه‌هاى هوى و هوس و علاقه كشنده به زيور دنيا دلهايشان را احاطه كرده، و در نتيجه دلهايشان از ايمان به حق و اقبال بر خيرات انزجار دارد از رحمت خدا مايوس نمى‌شوند.

از بيان گذشته به خوبى ظاهر مى‌شود كه جمله‌(وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ ...)، بهر معنايى كه فرض شود تعليل جمله‌(اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ) است.

و نيز روشن مى‌شود كه آيه شريفه از حيث معنا وسيع‌تر از آن چيزى است كه مفسرين در تفسيرش گفته‌اند: مثل كلام آن مفسرى كه گفته: منظور اين است كه خداى تعالى نزديك‌تر است به انسان از قلبش، هم چنان كه در جاى ديگر همين تحذير شديد را كرده و فرموده: (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ-) و ما از رگ دل به او نزديك‌تريم .

و نيز مانند كلام مفسر ديگرى كه گفته: منظور اين است كه قلب نمى‌تواند مطلبى را از خدا مخفى بدارد، چون خدا از خود انسان به قلبش نزديك‌تر است پس آنچه را كه خود انسان از قلب خود خبر دارد خدا جلوتر از او خبردار است.

[1] از روح و رحمت خدا مايوس نمى‌شود مگر مردم كافر. سوره يوسف آيه 87

[2] از رحمت پروردگارش مايوس نمى‌شود جز گمراهان. سوره حجر آيه 56