[وجوهى كه در باره مراد از آنچه كه رسول اللَّه 6 بدان دعوت مى‌كند و موجب احياء است گفته شده است‌]

و آيه مورد بحث كه مى‌فرمايد:(إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ) مطلق است، و از اينكه شامل مجموع دعوت‌هاى رسول خدا 6 كه مايه زنده شدن دلها است، و يا دسته‌اى از دعوت‌هايش كه طبيعت احياء را دارد بشود هيچ ابايى نداشته و همچنين شامل نتايج دعوت او كه عبارت است از انواع زندگى‌هاى سعيد حقيقى مانند زندگى اخروى در جوار خدا نيز مى‌شود.

و چون همه اينها را شامل مى‌شود پس نبايد آيه شريفه را مقيد كرد و مانند بيشتر مفسرين گفت كه منظور از جمله‌(إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ) با در نظر گرفتن مورد نزول آيه حكم جهاد است و معناى آيه اين است كه: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد بپذيريد دعوت خدا و رسول را وقتى شما را مى‌خوانند به جهاد كه خود مايه احياى امر شما و عزت دين شما است.

بعضى ديگر در توجيه اينكه جهاد مايه زندگى است گفته‌اند: چون خداى سبحان شهداى در ميدان جهاد را زندگان خوانده و فرموده‌(وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ)[1].

بعضى ديگر گفته‌اند معناى آيه اين است كه: بپذيريد دعوت خدا و رسول را وقتى شما را مى‌خوانند به ايمان و يا به حق. و دليل آورده‌اند كه ايمان و يا حق مايه حيات دل، و كفر و باطل باعث مرده شدن دل است.

عده‌اى ديگر گفته‌اند: وقتى شما را مى‌خوانند به قرآن و علم دين. و دليل آورده‌اند به اينكه علم مايه حيات و جهل در حقيقت مردن است، و قرآن هم نور است و هم حيات است و هم علم‌[2].

عده‌اى ديگر گفته‌اند: وقتى شما را مى‌خوانند به بهشت، و استدلال كرده‌اند به اينكه بهشت زندگى دائمى و نعمت باقى و زوال ناپذير است.

و ليكن اين گفته‌ها وجوهى است كه مى‌توان آيه را با آن منطبق كرد، نه اينكه بگوييم آيه همين را مى‌گويد و لا غير، بلكه آيه شريفه همانطورى كه گفتيم عام است و همه را شامل مى‌شود، و هيچ دليلى نيست كه آن را از معناى عام و وسيعش برگردانيده و بگوييم مقصودش اين وجه است يا آن وجه.

[1] گمان نكنيد كه آن كسانى كه در راه خدا كشته شده‌اند مردگانند بلكه زندگانند و در نزد پروردگار خود روزى مى‌خورند. سوره آل عمران آيه 169

[2] مجمع البيان ج 4 ص 533