(أَ وَ لا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ...) استفهام در اين آيه استفهام تقرير است، و آيه چنين معنا مى‌دهد: چرا ايشان تفكر نمى‌كنند و عبرت نمى‌گيرند، با اينكه مى‌بينند در هر سالى يك يا دو بار مورد امتحان قرار مى‌گيرند و در همه نوبت‌ها از امتحان مردود گشته و نمى‌توانند از امتحان خدايى بيرون آيند، و توبه نمى‌كنند و متذكر نمى‌شوند، و اگر در اين باره فكر مى‌كردند قطعا بيدار مى‌شدند و وظيفه واجب و حياتى خود را تشخيص مى‌دادند، و يقينشان مى‌شد كه ادامه اين كفر و نفاق باعث مى‌شود هر سالى كه بگذرد پليدى تازه‌اى بر پليديهايشان افزوده گشته، سرانجام هلاكت دائمى و خسران ابديشان حتمى شود.

(وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى‌ بَعْضٍ هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَدٍ ...) اين خصيصه ديگرى از خصايص منافقين است كه وقتى سوره‌اى از سوره‌هاى قرآن نازل مى‌شود- و قهرا ايشان هم حاضرند و مى‌شنوند- بيكديگر نگاهى مى‌كنند كه معناى نگاه كردنشان اين است كه آيا كسى شما را مى‌بيند؟ و اين حرف حرف كسى است كه مطلبى را بشنود كه طاقت شنيدنش را نداشته، و نتواند قيافه خود را از ناراحتى حفظ كند، و از قلق و اضطراب درونى رنگش هم عوض شود و بترسد كه ديگران از برگشتن رنگ رويش آنچه را كه در دل او است بخوانند و از سر درونش آگاه شوند، لا جرم به كسى كه از حال وى و باطنش خبر دارد رو كرده و از او بپرسند آيا كسى از اطرافيان از وضع وى خبردار شده يا نه.

پس، اينكه فرمود:(نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى‌ بَعْضٍ) مقصود از بعض منافقين هستند، و اين خود از ادله‌اى است كه دلالت مى‌كند بر اينكه ضمير(فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ) كه در آيه قبلى بود نيز به منافقين برمى‌گردد، و معناى‌(نَظَرَ بَعْضُهُمْ)، نظر بعضهم نظر قلق مضطرب است، يعنى بعضى به بعضى نگاه مى‌كند، نگاه كردن كسى كه مضطرب باشد و بترسد از اينكه اسرارش فاش شده باشد.

و جمله‌(هَلْ يَراكُمْ مِنْ أَحَدٍ) جمله‌(نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى‌ بَعْضٍ) را تفسير مى‌كند و آن را چنين معنا مى‌دهد: بعضى به بعض نگاه كردند، نگاه كسى كه مى‌گويد: آيا كسى شما را ديد و كلمه من در جمله من احد براى تاكيد، و كلمه احد فاعل يراكم است.

و از ظاهر سياق برمى‌آيد كه معناى‌(ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ) اين است كه از حضور پيغمبر برمى‌گردند در حالى كه خدا دلهايشان را از فرا گرفتن و دريافتن آيات الهى و ايمان به آن برگردانيده است، بجهت آنكه مردمى هستند كه حرف حق به گوششان نمى‌رود. پس مى‌توان گفت جمله‌(صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ)- البته بنا به گفته علماى‌