(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً )[1].

[مقايسه بين فقرا و تهيدستان كه آمادگى خود را براى جهاد اعلام نمودند، و دروغگويان منافق‌]

(وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ ...) ظاهرا منظور از معذرون پوزش‌طلبانى است كه مانند اشخاص بى بضاعت و امثال آنها به نداشتن اسلحه عذر مى‌خواستند، چون مى‌فرمايد:(وَ قَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا) و سياق كلام دلالت دارد بر اينكه مى‌خواهد يكى از دو طائفه را با ديگرى قياس كند تا پستى و دنائت منافقين و فساد دلها و شقاوت قلبهايشان روشن‌تر نمايان شود، زيرا فريضه دينى جهاد و يارى خدا و رسول، همه تهى‌دستان عرب را به هيجان درآورد، و به نزد رسول خدا 6 آمدند و از نداشتن اسلحه عذر خواسته و دستور طلبيدند، و اما در اين دروغگويان هيچ اثرى نگذاشت.

(لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى‌ وَ لا عَلَى الَّذِينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ) مقصود از ضعفاء بدليل سياق آيه كسانيند كه نيرو و توانايى جهاد ندارند، حال يا طبعا ناتوانند مانند اشخاص فلج و زمين‌گير، و يا بخاطر عارضه موقتى كه فعلا دست داده، مانند كسالت و مرض. و مقصود از(الَّذِينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ) كسانى هستند كه نيروى مالى و يا اسلحه و امثال آن را ندارند.

پس، از اينگونه افراد قلم تكليف و حكم وجوب جهاد برداشته شده، چون اگر برداشته نشود حرج و شاق است، و همچنين لوازم و توابع آن از قبيل مذمت در دنيا و عقاب در آخرت نيز برداشته شده، چون در حقيقت مخالفت در مورد اينان صدق نمى‌كند.

و اگر خداى تعالى اين رفع حرج را مقيد كرده به صورتى كه‌( نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ-) خيرخواهى خدا و رسول كنند براى اين است كه بفهماند وقتى تكليف و بدنبال تكليف مذمت و عقاب برداشته مى‌شود كه دلها و نياتشان از خيانت و غش دور باشد، و نخواسته باشند مانند منافقين با تخلف از امر جهاد و تقاعد ورزيدن كارشكنى كرده، روحيه اجتماع را فاسد سازند، و گر نه اگر چنين منظور فاسدى داشته باشند عينا مانند منافقين مستحق مذمت و عقاب خواهند بود.

جمله‌(ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ) در مقام بيان علت رفع حرج از نامبردگان است،

[1] محمد رسول خدا و آنان كه با اويند با كافران سخت و با يكديگر مهربانند ... خداوند آن عده از ايشان را كه ايمان آوردند و عمل صالح كردند وعده مغفرت و اجرى بزرگ داد. سوره فتح آيه 29