دشمنى دارند،

[مراد از جهاد با منافقين مقاومت و خشونت در برابر آنها است‌]

و اما منافقين هر چند در واقع كافر و حتى از كفار هم خطرناك‌ترند، چون از راه كيد و مكر وارد شده و كارشكنى مى‌كنند، ليكن آيات جهاد ايشان را شامل نمى‌شود، براى اينكه ايشان تظاهر به كفر و دشمنى نداشته، در عوض از ساير مسلمانان هم خود را مسلمان‌تر جلوه مى‌دهند، و با اين حال ديگر معنا ندارد كه با ايشان جهاد شود.

و لذا چه بسا از استعمال جهاد در خصوص منافقين اين معنا بذهن برسد كه منظور از آن هر رفتاريست كه مطابق مقتضاى مصلحت باشد، اگر مصلحت اقتضاء داشت معاشرتشان تحريم و ممنوع شود و اگر اقتضاء داشت نصيحت و موعظه شوند و اگر اقتضاء داشت بسرزمين ديگرى تبعيد شوند، و يا اگر رده‌اى از ايشان شنيده شد كشته گردند، و اگر طور ديگرى اقتضاء داشت در حقشان عملى كنند.

خلاصه معناى جهاد با منافقين مقاومت در برابر كارشكنى‌ها و نقشه‌كشى‌هاى ايشان است بهر وسيله‌اى كه مصلحت باشد.

و چه بسا جمله‌(وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ) در دنبال جمله‌(جاهِدِ الْكُفَّارَ وَ الْمُنافِقِينَ) شاهد بر اين معنا باشد كه مقصود از جهاد غلظت و خشونت است.

جمله‌(وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ) عطف است بر امرى كه قبل از آن گذشت، و شايد اگر جمله خبريه به عطف بر جمله انشائيه (امر) شده، مصحح آن اين بوده كه امر و اغلظ در معناى خبر است، و معنايش اين است كه اين كفار و منافقين مستوجب غلظت و خشونت و جهادند- و خدا داناتر است.

(يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ يَنالُوا ...) سياق آيه اشعار دارد به اينكه منافقين عمل بسيار زشتى انجام داده و در ضمن عمل كلام زشتى هم به زبان آورده‌اند و رسول خدا 6 ايشان را مؤاخذه نموده كه چرا چنين گفته‌ايد. در پاسخ به خدا سوگند خورده‌اند كه ما چنين نگفته‌ايم، هم چنان كه در آيه‌(وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنَّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ ...) گذشت كه منافقين كار زشتى كرده بودند كه آن را عنوان خوض و لعب داده و مى‌خواستند بگويند جز بازى منظور ديگرى نداشتيم.

خداى تعالى در هر دو قضيه تكذيبشان كرده، در باره انكار قولشان فرموده:(وَ لَقَدْ قالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ) آن گاه همين تكذيب را دوباره تفسير نموده و فرموده:(وَ كَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ) تا كسى خيال نكند از راه مبالغه گفتيم كافر شدند، نه، جدا كافر شدند، و محكوم به كفر، بعد از اسلام گشتند.