است بدانيد كه زندگى دنيا نسبت به زندگى آخرت جز يك زندگى پست و اندكى نيست.

در اين آيه و آيه بعدش به مؤمنين عتابى شديد و تهديدى سخت شده، و هم چنان كه در روايات شان نزول آمده، اين آيات با داستان جنگ تبوك انطباق دارد.

(إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ...) عذابى كه در اين آيه بدان انذار و تهديد شده‌اند مطلق است و قيدى بدان نخورده، و بهمين جهت هيچ وجهى نيست كه ما آن را به عذاب آخرت اختصاص دهيم. و چه بسا سياق خود آيه اين معنا را تاييد كند كه منظور از عذاب، عذاب دنيا و يا حد اقل عذاب دنيا و آخرت است.

و اينكه فرمود: و گروهى را غير از شما مى‌آورد يعنى گروهى را كه چون شما در امتثال اوامر خدا و كوچ كردن در راه او تثاقل و كندى نمى‌ورزند. دليل اين معنا قرينه مقام است.(وَ لا تَضُرُّوهُ شَيْئاً) اشاره است به ناچيزى مخالفتهاى ايشان در درگاه خداى سبحان، و اينكه اگر او بخواهد ايشان را از ميان برداشته قوم ديگرى را جايگزين ايشان كند كارى از دستشان برنخواهد آمد، زيرا خداى تعالى از اطاعت ايشان منفعت و از مخالفتشان ضررى نمى‌بيند، بلكه نفع و ضررشان عايد خودشان مى‌شود.

(وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ) اين جمله تعليل است براى جمله‌(يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ).

(إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُما فِي الْغارِ).

كلمه‌(ثانِيَ اثْنَيْنِ) به معناى يكى از آن دو تا است. و كلمه غار به معناى سوراخ وسيعى است كه در كوه باشد، و مقصود از آن در اينجا غارى است كه در كوه ثور قرار داشته، و اين غار غير از غاريست كه در كوه حرا قرار داشت. و بنا بر اخبار بسيارى، رسول خدا 6 قبل از بعثت، بسيارى از اوقات در آنجا بسر مى‌برده. و مقصود از صاحب- همراه او بنا بر نقل قطعى ابو بكر است.

(إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا) مقصود از حزن اندوهى است كه از ترس ناشى مى‌شود، يعنى به همراهش گفت:

از ترس تنهايى و غربت و بى كسى و فراوانى دشمن و يك‌دلى دشمنان من، و اينكه مرا تعقيب كرده‌اند غم مخور كه خداى سبحان با ماست، او مرا بر دشمنانم يارى مى‌دهد.

[اگر شما پيامبر 6 را يارى نكنيد، بدانيد كه خداوند وقتى كه مشركين او را بيرون كردند با انزال سكينه و جنود غيبى او را يارى نمود]

(فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها ...) يعنى خداوند سكينت خود را بر رسول خود نازل و رسول خويش را به جنودى كه‌