نام کتاب : ترجمه تفسیر المیزان نویسنده : علامه طباطبایی جلد : 9 صفحه : 261
خداست، و اين خدا بود
كه كفار را كشت و اسير كرد، و مؤمنان آلتى بيش نبوده و هيچكاره بودند، چرا جائز
نباشد بگوئيم شكنجهاى كه كفار به مؤمنان دادند و تكذيبى كه از انبياء- ع- كردند و
دشنامهايى كه به مؤمنان دادند همه را خدا كرده و كفار هيچكاره بودند؟ و چون
نمىتوانيم چنين حرفى را بزنيم گفتار اشاعره را هم نمىتوانيم ملتزم شويم، و حق با
ماست كه معتقديم كارهاى مردم همه و همه مخلوق خود آنان است، و خداوند در آنها
هيچكاره است.
جواب اين
گفتار اين است كه ملازمهاى را كه ادعا كرده و گفتيد: اگر آن حرف جايز باشد چرا
اين حرف جائز نباشد. گفتار صحيحى است، و ليكن لازمهاش اين نيست كه بگوئيم خداوند
هيچكاره است، زيرا ممكن است بگوئيم افعال عباد، عين آن نسبتى كه با خود آنان دارد
به خداوند دارد، چون آنان فاعلند و خداوند فاعل فاعل است پس فعل بندگان منسوب به
بندگان است به اين جهت كه از آنان به مباشرت صادر شده، و منسوب به خداست به اين
جهت كه خدا فاعل آن را آفريده و درست كرده است، و اين دو نسبت، در حقيقت نسبت
واحدى است كه از نظر نزديكى و دورى، و داشتن واسطه و نداشتن آن مختلف است، و اين
حرف مستلزم اجتماع دو فاعل مستقل بر فعل واحد نيست، براى اينكه اين دو فاعل در عرض
هم نيستند بلكه در طول هم قرار دارند.
حال اگر
بگويى: اشكال استناد كارهاى نيك، و اعمال زشت به خداوند هنوز بحال خود باقى است.
[رد مذهب
تفويض و بيان اينكه عناوين گناه منتسب به خداوند نيست]
در جواب،
مىگوئيم: خير، گناهان و عبادات به عنوان گناه و عبادت، منسوب به خدا نيست، آنچه
از اين دو منسوب به خداست اصل وجود اين دو است، و اما عنوان گناه و ثواب كه عنوان
آن حركات و سكناتى است كه از انسان سرمىزند از قبيل ازدواج كردن و يا ارتكاب زنا
و خوردن حلال و حرام، جز به خود انسان منسوب نيست، چون انسان مادى است كه به اين
حركات متحرك مىشود، و اما آن خدايى كه اين انسان متحرك را آفريده و از جمله آثارش
حركاتش است خودش به آن حركات متحرك نيست، بلكه حركات را در صورتى كه اسباب و
شرائطش فراهم شد (و يكى از شرائطش وجود متحرك است) ايجاد مىكند، پس خود او متصف
به انواع اين حركات نمىشود تا آنكه متصف به فعل ازدواج و زنا و يا هر كارى كه
قائم به انسان است بگردد.
چرا، در اين
ميان عناوين عامى است كه مستلزم حركت و ماده نيست، و مانعى ندارد كه آن را، هم به
انسان و هم به خداوند نسبت دهيم، مانند عنوان هدايت و اضلال (گمراه
نام کتاب : ترجمه تفسیر المیزان نویسنده : علامه طباطبایی جلد : 9 صفحه : 261