زندگى دسته جمعى و تشكيل اجتماع مى‌كند همان زندگى دنيايى است و بس. آن وقت وقتى پاى دادن جان به ميان مى‌آيد فكر مى‌كند اين چكارى است كه من براى اينكه ديگران به لذايذ مادى بهترى برسند خود را به كشتن دهم غافل از اينكه تعليم دينى نتيجه از خودگذشتگى و شهادت را صرف نام نيك و يا افتخار نمى‌داند، بلكه زندگى ديگرى دائم و جاويدان مى‌داند.

و كوتاه سخن، تجهيز قوا براى غرض دفاع از حقوق مجتمع اسلامى و منافع حياتى آن است، و تظاهر به آن تجهيزات دشمن را انديشناك مى‌كند كه خود تا اندازه‌اى و به نوعى يك نحوه دفاع است، پس اينكه فرمود:(تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ) يكى از فوايد تجهيز قوا را كه عايد جامعه مى‌شود ذكر مى‌كند، و اينكه فرمود:(وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‌ءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ) اين معنا را مى‌رساند كه آنچه را در راه خدا انفاق كرده‌اند فوت نمى‌شود بلكه دوباره عايدشان مى‌شود بدون اينكه حق كسى از ايشان از بين برود.

و اين يعنى جمله‌(وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‌ءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ...) از امثال آيه‌(وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ)[1] عمومى‌تر است، چون خير بيشتر به مال گفته مى‌شود، و جان را شامل نمى‌گردد بخلاف آيه مورد بحث كه فرمود: هر چيزى كه انفاق كنيد .

[صلح با دشمن، با توكل بر خداى سميع عليم‌]

(وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ) در مجمع البيان مى‌گويد: كلمه جنوح به معناى ميل است، و بال مرغ را هم از اين جهت جناح مى‌گويند كه مرغ به وسيله آن به يكى از دو طرف خود متمايل و منحرف مى‌شود، و اينكه در قرآن مى‌فرمايد: لا جناح عليه معنايش اين است كه اگر فلان كار را بكند بسوى گناه منحرف نشده است‌[2]. و كلمه سلم - به فتحه سين و كسره آن- به معناى صلح است.

و اينكه فرمود:(وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ) تتمه امر به جنوح و همگى در معناى يك امر است و آن اين است كه اگر دشمن به صلح و روش مسالمت‌آميز رغبت كرد تو نيز به آن متمايل شو و به خدا توكل كن و مترس از اينكه مبادا امورى پشت پرده باشد و تو را غافل‌گير كند و تو به خاطر نداشتن آمادگى نتوانى مقاومت كنى، چون خداى تعالى شنوا و دانا است. و هيچ امرى او را غافلگير نكرده و هيچ نقشه‌اى او را عاجز نمى‌سازد، بلكه او تو را يارى نموده و كفايت مى‌كند.

[1] سوره بقره آيه 272

[2] مجمع البيان ج 4 ص 554