و به هر حال بايد در پيرامون مفاد اين آيه به دقت بحث كرد، و ديد كه به چه سبب اين منافقين و آن سست ايمانها در اين صحنه حاضر شدند، و چه شد كه خود را به چنين موقف خطرناك درآوردند، چون شركت در اينگونه مواقف تنها كار مردان حقيقت است كه خدا دلهايشان را براى ايمان آزموده و شركت منافقين با اسباب عادى معمولى جور نمى‌آيد، خلاصه اينكه منافقين چرا در اين صحنه حاضر شدند؟ و به چه منظورى تا آخرين لحظه با مسلمانان صابر صبر كردند؟ شايد در ذيل آيات راجع به منافقين و بيماردلان كه بزودى در سوره توبه خواهد آمد- ان شاء اللَّه- تا اندازه‌اى بحث كنيم.

(وَ لَوْ تَرى‌ إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ ...) كلمه توفى به معناى گرفتن تمامى حق است، و در كلام الهى بيشتر به معناى قبض روح استعمال مى‌شود، و در اين آيه آن را به ملائكه نسبت داده، و در برخى آيات آن را به ملك- الموت منسوب كرده، مانند آيه‌(قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ)[1] و در برخى ديگر بخود خداى سبحان نسبت داده شده مانند،(اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها)[2] و اين خود دليل بر اين است كه قبض روح كار ملك الموت است و ملك الموت كاركنانى دارد كه به اذن او و به امرش جانها را مى‌گيرند، و خود او به اذن خدا و به امر او عمل مى‌كند و به همين جهت هم صحيح است گرفتن ارواح را به ملائكه نسبت داد و هم به ملك الموت منسوب كرد و هم به خداى سبحان.

( يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ -) از ظاهر اين جمله برمى‌آيد كه ملائكه هم از جلو كفار را مى‌زدند و هم از پشت سر، و اين كنايه است از احاطه و تسلط ملائكه و اينكه آنان را از همه طرف مى‌زدند. بعضى از مفسرين گفته‌اند: ادبار كنايه از نشيمنگاهها است، و منظور از وجوه جلو سرهاى ايشان است، و زدن به نشيمنگاهها و رويها معنايش خوار و ذليل كردن ايشان است.

( وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ -) ملائكه به ايشان گفتند: عذاب سوزان را بچشيد، و منظور از آن عذاب آتش است.

( ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ -) اين جمله تتمه گفتارى است كه خداوند از ملائكه حكايت كرده، و يا اشاره است به مجموع گفتار ملائكه با مشركين و مجموع افعال آنها با ايشان، و

[1] بگو درمى‌يابد شما را آن فرشته مرگى كه گمارده شده است بر شما. سوره الم سجده آيه 11

[2] خداوند جانها را در هنگام مردنش مى‌گيرد. سوره زمر آيه 42