حسنى و الحاد در آن است) قرار گرفته، و همين قرار گرفتن در اين سياق دلالت مى‌كند بر اينكه در نوع انسانى افرادى كم و يا زياد وجود دارند كه بطور حقيقت مهتدى شده‌اند، چون كلام در اهتداء و ضلالت حقيقى و مستند به صنع خدا است، و معلوم است كه خداوند وقتى كسى را هدايت كرد آن كس مهتدى حقيقى است، آرى:(مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي وَ مَنْ يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ) و اهتداء حقيقى جز بوسيله هدايت حقيقى كه منحصرا كار خداى سبحان است صورت نمى‌گيرد، و در تفسير آيه‌(فَإِنْ يَكْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَكَّلْنا بِها قَوْماً لَيْسُوا بِها بِكافِرِينَ)[1] و مواردى ديگر گذرانديم كه هدايت حقيقى الهى به هيچ وجه از مقتضاى خود تخلف ننموده و مستلزم عصمت از گمراهى است، هم چنان كه ترديدى كه در آيه‌(أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدى‌)[2] دلالت دارد بر اينكه كسى كه به سوى حق هدايت شود واجب مى‌شود كه با كس ديگر جز خدا هدايت نشود- دقت بفرماييد-.

بنا بر اين، اسناد هدايت به اين امت خالى از دلالت بر اين نيست كه امت مزبور مردمى هستند كه از ضلالت مصونند، و خداوند ايشان را از گمراهى حفظ مى‌كند، حال يا مقصود جميع افراد امتى است كه در آيه به ايشان اشاره شده، كه در اين صورت بايد مراد از آن انبياء و اوصياء ايشان باشند، و يا آنكه مراد از امت بعض افراد امت است و كل به وصف بعضى توصيف شده، نظير آيه‌(وَ لَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ)[3] و آيه‌(وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكاً)[4] و آيه‌(لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ)[5] وصف بعض افراد را به همه امت نسبت داده.

و مطلبى كه آيه شريفه در صدد افهام آن مى‌باشد- و خدا داناتر است- اين است كه: ما شما مردم را به امرى واقع نشدنى و خارج از طاقت بشر امر نمى‌كنيم، براى اينكه در ميان همين شما مردم امتى هستند كه حقيقتا به هدايت به حق مهتدى شده‌اند، چون خداوند به هدايت خاصه خود تكريمشان كرده است.

[معناى استدراج در عذاب و الذين كفروا بآياتنا سنستدرجهم من حيث لا يعلمون ]

(وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ) استدراج در لغت به معناى اين است كه كسى در صدد بر آيد پله پله و به تدريج از

[1] اگر اين گروه انكار كنند گروهى را بدان گماشته‌ايم كه منكر آن نيستند. سوره انعام آيه 89

[2] آيا كسى كه بسوى حق هدايت مى‌كند شايسته است كه پيرويش كنند يا كسى كه راه نمى‌برد مگر آنكه هدايت شود. سوره يونس آيه 35

[3] ما بنى اسرائيل را كتاب و حكم و نبوت داديم. سوره جاثيه آيه 16

[4] و شما را پادشاهان قرار داد. سوره مائده آيه 20

[5] تا گواهان بر مردم باشيد. سوره بقره آيه 143