صورت مورچه‌هاى خرد بيرون آورد و فرمود: به دوزخ اندر شويد كه از اين كار باكى ندارم، اين است معناى اصحاب يمين و اصحاب شمال كه در قرآن آمده.

آن گاه از هر دو فرقه ميثاق گرفت و فرمود:(أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‌) بعضى به طوع و رغبت عهد كردند و بعضى به كراهت و بر وجه تقيه، در اينجا خداى تعالى و ملائكه گفتند كه ما شاهديم تا در روز قيامت نگوييد ما از اين امر غافل بوديم، و يا پدران ما قبل از ما مشرك شدند.

اين عده از اصحاب اضافه كردند كه احدى از فرزندان آدم نيست مگر اينكه مى‌داند كه خداى تعالى پروردگار او است، و اين گفته خدا است كه مى‌فرمايد:( وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً) و براى او به رغبت و يا به كراهت تسليم شده است آنكه در آسمانها و زمين است [1] و نيز مى‌فرمايد:( فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ‌) پس براى خدا است حجت بالغه، و اگر مى‌خواست همه شما را هدايت مى‌كرد [2] يعنى در روز اخذ ميثاق‌[3].

[تواتر معنوى حديث ذر و اشاره به بعض طرق نقل آن در عامه و خاصه‌]

مؤلف: حديث ذر به تفصيلى كه در اين روايت آمده به سند موقوف و سند موصول‌[4] از عده‌اى از اصحاب رسول خدا 6 ابن عباس، عمر بن خطاب، عبد اللَّه بن عمر، سلمان، ابى هريره، ابى امامه، ابى سعيد خدرى، عبد اللَّه بن مسعود، عبد الرحمن بن قتاده، ابى الدرداء، انس، معاويه و ابى موسى اشعرى روايت شده است‌[5].

هم چنان كه از طرق شيعه از على بن ابى طالب، على بن الحسين، محمد بن على، جعفر بن محمد و حسن بن على العسكرى‌[6] (ع) و از طرف اهل سنت نيز از على بن الحسين، محمد بن على و جعفر بن محمد[7] به طريق كثيره‌اى روايت شده. پس بنا بر اين، مى‌توان در باره اين حديث ادعاى تواتر معنوى‌[8] كرد.

[1] سوره آل عمران آيه 83

[2] سوره انعام آيه 149

[3] الدر المنثور ج 3 ص 141

[4] سند موصول آن سندى است كه هم چنان اسامى راويان تا خود مروى عنه ذكر شود و روايت موقوف آن روايتى است كه از راوى آخرى نقل شود نه از شخص مروى عنه.

[5] تفسير الدر المنثور ج 3 ص 141- 145

[6] تفسير برهان ج 2 ص 46 مراجعه شود

[7] الدر المنثور ج 3 ص 145

[8] تواتر معنوى آن است كه معناى روايت بحد تواتر برسد، اگر چه الفاظ روايات در رساندن آن معنا مختلف باشد.