احتياجى داشت كه خداوند در زمان‌هاى قبل در يك عالم ديگرى انسان را خلق كند و حجت را بر او تمام نمايد، و حال آنكه در همين دنيا حجت بر او تمام مى‌شد.

از همه اينها گذشته اين عقلى كه حجت بدون آن تمام نمى‌شود و اشهاد و اخذ ميثاق بدون آن صحيح نيست حتى در عالم ذر، عقل عملى است كه جز در ظرف دنيا و زندگى در آن كه زندگى اجتماعى است حاصل نمى‌شود، آرى، در اين زندگى است كه حوادث خير و شر تكرار گشته و عواطف و احساسات باطنى انسان بسوى جلب نفع و دفع ضرر تهييج شده، و بخاطر آن به فعاليت مى‌افتد و اعمالى متعاقب هم انجام مى‌دهد يكى به خطا مى‌رود در جاى ديگر راه صواب را مى‌پيمايد، تا به تدريج در تشخيص صواب از خطا و خير از شر و نفع از ضرر مهارتى كسب مى‌كند، و اما آن زندگى كه آقايان فرض كرده و آن را عالم ذر ناميده‌اند آنجا جاى عقل عملى نيست، زيرا شرايط و اسباب حصول آن در آنجا فراهم نيست.

و اگر دامنه فرض را توسعه داده و فرض كنند كه در آنجا نيز همه اسباب و شرايطى كه در اينجا براى حصول عقل عملى فراهم است فراهم بوده- هم چنان كه از كلماتشان بر مى‌آيد كه چنين فرضى را نيز تصور كرده‌اند- به ظواهر رواياتى كه مى‌گويد خداوند در آن عالم بشر را به توحيد دعوت كرد بعضى با زبانى كه موافق دلشان بود جواب دادند و بعضى به ظاهر اجابت كرده و در باطن كفر را نهان داشتند و رواياتى كه مى‌گويد: خداوند در آن عالم انبياء و اوصياء را بر ايشان مبعوث كرد بعضى ايشان را تصديق و بعضى ديگر تكذيب كردند اتكاء كرده و گفته‌اند: در اين عالم هيچ چيزى جارى نمى‌شود مگر آنچه كه در آنجا جارى شده است، تازه دنياى ديگرى قبل از اين دنيا اثبات كرده‌اند نظير آن دنيايى كه قائلين به ادوار و اكوار[1] اثبات كرده‌اند كه آن نيز محتاج به يك عالم ذر ديگرى است تا حجت را بر انسان‌هاى آن عالم تمام كند، چون بحسب فرض هيچ فرقى ميان اين عالم كه ما در آن هستيم با عالم ذرى كه آقايان اثبات مى‌كنند نيست، و وقتى اتمام حجت در اين عالم محتاج به عالم ذر باشد آن عالم ذر نيز در تماميت حجت محتاج به عالم ذر ديگرى خواهد بود بدون كمترين فرق.

علاوه بر اين، اگر انسان در دارا شدن معرفت محتاج باشد به اينكه قبل از موجود شدنش در نشئه دنيوى در عالم ديگرى به وجود ذرى موجود شود و دوره اشهاد و اخذ ميثاق را در آن عالم‌

[1] قائلين به ادوار و اكوار معتقد بودند به اينكه حوادث معلول حركات فلكى است، و فلك ثوابت در هر دورى كه مى‌گردد يعنى در هر سيصد و شصت هزار سال آن حوادث را همانطور كه در دور قبلش داشت بدون هيچ اختلافى از نو شروع مى‌كند.