كه آنان را به درگاهت مى‌رساند و منتهى به سعادت آنان مى‌گردد مى‌نشينم. و نشستن بر سر راه مستقيم كنايه است از اينكه مراقب آنان هستم، هر كه را در اين راه ببينم آن قدر وسوسه مى‌كنم تا از راه تو خارج نمايم.

[مقصود از پيش رو، پشت سر، سمت راست و چپ، كه شيطان گفته است از اين چهار سو به سراغ بندگان خدا مى‌رود]

و جمله‌(ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ) بيان نقشه و كارهاى او است، مى‌گويد: ناگهان بندگان تو را از چهار طرف محاصره مى‌كنم تا از راهت بدربرم. و چون راه خدا امرى است معنوى ناگزير مقصود از جهات چهارگانه نيز جهات معنوى خواهد بود نه جهات حسى.

از آيه‌(يَعِدُهُمْ وَ يُمَنِّيهِمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلَّا غُرُوراً)[1] و آيه‌(إِنَّما ذلِكُمُ الشَّيْطانُ يُخَوِّفُ أَوْلِياءَهُ)[2] و آيه‌(وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ)[3] و آيه‌(الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ)[4]. نيز مى‌توان در اين باره چيزهايى فهميد، و از آن استفاده كرد كه مقصود از( مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ‌) جلو رويشان حوادثى است كه در زندگى براى آدمى پيش مى‌آيد، حوادثى كه خوشايند و مطابق آمال و آرزوهاى او يا ناگوار و مايه كدورت عيش او است، چون ابليس در هر دو حال كار خود را مى‌كند. و مراد از خلف پشت سر اولاد و اعقاب او است، چون انسان نسبت به آينده اولادش نيز آمال و آرزوها دارد، و در باره آنها از پاره‌اى مكاره مى‌انديشد. آرى، انسان بقا و سعادت اولاد را بقاء و سعادت خود مى‌داند، از خوشبختى آنان خوشنود و از ناراحتى‌شان مكدر و متالم مى‌شود. انسان هر چه از حلال و حرام دارد همه را براى اولاد خود مى‌خواهد و تا بتواند آتيه آنان را تامين نموده، و چه بسا خود را در اين راه به هلاكت مى‌اندازد.

و مقصود از سمت راست كه سمت مبارك و نيرومند آدمى است سعادت و دين او است. و آمدن شيطان از دست راست به اين معنا است كه وى آدمى را از راه ديندارى بى‌دين مى‌كند، و او را در بعضى از امور دينى وادار به افراط نموده به چيزهايى كه خداوند از آدمى نخواسته تكليف مى‌كند. و اين همان ضلالتى است كه خداوند آن را اتباع خطوات الشيطان نام نهاده است.

و منظور از سمت چپ بى‌دينى مى‌باشد، به اين معنا كه فحشا و منكرات را در نظر

[1] شيطان وعده‌شان مى‌دهد و اميدوارشان مى‌سازد و ليكن وعده‌شان نمى‌دهد مگر به فريب.

سوره نسا آيه 120

[2] اين تنها شيطان است كه اوليا و دوستان خود را مى‌ترساند. سوره آل عمران آيه 175

[3] و از گام‌هاى شيطان( و راه او) پيروى نكنيد. سوره بقره آيه 168

[4] شيطان شما را وعده مى‌دهد به فقر و أمر به فحشاء مى‌كند. سوره بقره آيه 268