چيزى را فراموش نكرده و از حال كسى غافل نمى‌شود، بلكه معنايش اين است كه همانطورى كه اينها در دنيا ما را فراموش كردند ما نيز امروز به لوازم زندگيشان نمى‌پردازيم، نظير اين آيه در اينكه تكذيب آيات خدا را سبب نسيان خدا در قيامت قرار داده آيه:(قالَ كَذلِكَ أَتَتْكَ آياتُنا فَنَسِيتَها وَ كَذلِكَ الْيَوْمَ تُنْسى‌)[1] است، با اين تفاوت كه در اين آيه بجاى انكار آيات تنها نسيان را ذكر كرده است.

(وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلى‌ عِلْمٍ ...) در اين آيه به ابتداى كلام يعنى به آيه‌(فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى‌ عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآياتِهِ) برگشت شده، و رويهمرفته معناى آن دو چنين است: چه كسى از اينها ستمكارتر است كه با اينكه ما حجت را بر ايشان تمام كرديم و اقامه بيان و برهان نموديم و كتابى بر ايشان نازل كرديم، مع ذلك دين ما را بازيچه گرفته و آيات ما را تكذيب كردند ؟

جمله على علم متعلق است به جمله‌(لَقَدْ جِئْناهُمْ) و متضمن احتجاج بر حقانيت كتاب است، و تقديرش چنين است كه: ما كتاب حقى بر آنان نازل كرديم، و چطور حق نيست؟ و حال آنكه نزولش به نظر ما بود و ما به مطالب آن اطلاع داشتيم.

(هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ)- يعنى در حالى كه اين كتاب راهنماى جميع و رحمت براى خصوص مؤمنين است. و يا خصوص مؤمنين را هم رحمت است و هم به مطلوب‌شان مى‌رساند، البته معناى اول با مقام احتجاج مناسب‌تر است.

(هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ ...) ضميرى كه در تاويل است به كتاب بر مى‌گردد، در تفسير آيه‌(هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ ...)[2] گفتيم: كه در عرف قرآن تاويل به معناى حقيقتى است كه حكم و يا خبر و يا امر ظاهر ديگرى بر آن اعتماد داشته باشد، همان اعتمادى كه ظاهر بر باطن و مثال بر ممثل دارد.

بنا بر اين، اينكه فرمود:(هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ) معنايش اين است كه: آيا اينان كه به خداوند افتراء مى‌بندند و در عين اينكه قرآن حجت را بر آنان تمام كرده، آيات او را تكذيب مى‌كنند، انتظار اين را مى‌برند كه خداوند همان حقيقتى را كه موجب نزول بيانات قرآن و

[1] همانطورى كه در دنيا آيات ما را كه به گوشت خورد فراموش كردى، امروز فراموش مى‌شوى.

سوره طه آيه 126

[2] سوره آل عمران آيه 7