جمله‌(وَ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ) كه دنبال آن ذكر شده مطلق است، هم شامل فتح آن براى ورود و صعود ادعيه و اعمال آنان مى‌شود، و هم شامل فتح آن براى صعود ارواح‌شان، الا اينكه جمله مزبور قرينه است بر اينكه مقصود از نگشودن درهاى آسمان تنها براى ورودشان به بهشت است، چون از ظاهر اين آيه و همچنين آيه‌(وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ)[1] بر مى‌آيد كه بهشت در آسمان است.

(حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِياطِ) در اين جمله ورودشان به بهشت تعليق بر محال شده، و اين تعليق بر محال كنايه است از اينكه چنين چيزى محقق نخواهد شد، و بايد براى هميشه از آن مايوس باشند، هم چنان كه گفته مى‌شود من اين كار را نمى‌كنم مگر بعد از آنكه كلاغ سفيد شود، و يا موش تخم بگذارد در آيه مورد بحث اين معنا را به كنايه فهمانده، چنان كه در آيه‌(وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ النَّارِ)[2] تصريح نموده. مطلب ديگرى كه تذكرش لازم باشد در آيه نيست، جز اينكه اين آيه به منزله تعليل مضمون آيه قبلى است.

(لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ ...) جهنم اسمى است از اسماى آتش آخرت. بعضى گفته‌اند اين لفظ از قول عرب كه به چاه بسيار عميق جهنام مى‌گويد اخذ شده. بعضى ديگر گفته‌اند كه اين كلمه لغتى است فارسى كه در زبان عربى شايع شده است. مهاد بسترى است گستردنى، گهواره اطفال را هم از اين جهت مهد مى‌گويند. غواشى جمع غاشية و به معناى ساتر و هر چيز پوشاننده است، روپوش زين را هم از اين جهت غاشية السرج گويند.

اين جمله مى‌فهماند كه عذاب به اهل دوزخ از پايين و بالا احاطه دارد.

[جمله:(لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها) مفيد رفع نگرانى از عدم قدرت بر انجام دادن جميع اعمال صالح است‌]

(وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها ...) اين آيه و آيه بعدش مقدمه حال مؤمن و كافر را بيان مى‌كند تا زمينه را براى آيه‌(وَ نادى‌ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ ...) فراهم سازد.

جمله‌(لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها) براى تقويت دل‌هاى مؤمنين و اميدوار ساختن آنان است، چون قبلا ايمان را مقيد به عمل صالح كرده بود، و معلوم است كمتر كسى از مؤمنين موفق مى‌شود جميع اعمال صالح را انجام داده و به مقتضاى كلمه الصالحات كه جمع با الف و لام و مفيد استغراق است هيچ يك از اعمال صالح را ترك نكند، و اين خود باعث‌

[1] هم رزق شما در آسمان است، و هم بهشتى كه وعده داده مى‌شويد. سوره ذاريات آيه 22

[2] آنان هرگز از آتش بيرون نمى‌شوند. سوره بقره آيه 167