(وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ ما فَعَلُوهُ) اين جمله اشاره مى‌كند به اينكه حكم و مشيت الهى عمومى و جارى و نافذ است و چنان كه آيات بدون مشيت و خواست خدا كمترين اثرى در ايمان مردم ندارد هم چنان دشمنى شياطين با انبيا و سخنان فريبنده كه به همديگر وحى مى‌كنند اگر اثر مى‌كند به اذن خدا است و اگر خدا مى‌خواست وحى نمى‌كردند و با انبيا دشمن نمى‌بودند.

بنا بر اين معنى، اتصال اين آيه با آيات قبل روشن است، زيرا هر دو در صدد بيان اين معنى هستند كه همه كارها متوقف به مشيت و خواست خدا است.

(فَذَرْهُمْ وَ ما يَفْتَرُونَ) اين جمله تفريع بر نفوذ مشيت پروردگار است، و معنايش اين است كه: وقتى معلوم شد كه دشمنى مشركين و فساد انگيختن و وسوسه كردنشان همه بر وفق مشيت خدا است، نه مخالف و مانع نفوذ آن، پس چه جا دارد كه از ديدن اخلالگرى و فساد انگيزى ايشان اندوهناك شوى؟ واگذارشان تا هر افترايى كه مى‌خواهند به خدا ببندند، و هر شريكى را براى او اتخاذ بكنند.

پس در حقيقت جمله‌(وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ ما فَعَلُوهُ) همان معنايى را افاده مى‌كند كه جمله‌(وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَكُوا) در صدر آيات آن را افاده مى‌كرد.

و اينكه در آيه مورد بحث‌(وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ ...) دشمنى شياطين با انبيا- كه متضمن توسل جستن بشر و برانگيختن به سوى شرك و معصيت است- به خدا نسبت داده شده و همچنين در آيه بعدى يعنى آيه‌(وَ لِتَصْغى‌ إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ) اين ستمگرى‌ها و گناهان از جمله هدفهاى خدا در دعوت حق قرار داده شده، نظير آيه سابق‌(كَذلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ) مى‌باشد كه زينت دادن اعمال به خدا نسبت داده شده، و ما در توضيح اين نسبت سخن گفتيم، مفسرين نيز در اين دو آيه به حسب مذاهب مختلف كه در نسبت اعمال به خدا دارند مناسب همان سخنى را گفته‌اند كه در خصوص تزيين اعمال از ايشان نقل كرديم.

در ذيل آيه تزيين اعمال روشن كرديم كه آنچه از ظاهر آيه كريمه برمى‌آيد اين است كه هر چيز كه اسم شى‌ء بر آن اطلاق شود مملوك خدا و منسوب به او است، ليكن آياتى كه ساحت مقدس او را از هر بدى و نقص منزه مى‌دارد دلالت دارد بر اينكه نيكى‌ها بى واسطه و با واسطه همه منسوب به او است و بدى‌ها و گناهان بدون واسطه به شيطان و نفس و با واسطه اذن به خداى تعالى نسبت داده مى‌شود، و نسبتش به خدا از اين باب است كه اينگونه كارها به اذن او انجام مى‌گيرد تا امتحان الهى جاى خود را بيابد و امر دعوت دينى و لوازم آن از قبيل امر و نهى و ثواب و عقاب صورت بپذيرد و معطل نماند، چون اگر امتحان در