اغراض وضع نموده‌اند، اهل هر زبانى به خود اجازه داده‌اند كه پا را از چار ديوارى معناى اولى هر لغت فراتر گذاشته و لغت را در اشباه و نظاير آن معنا نيز استعمال كنند. به همين اعتبار نيز كتاب را كه معناى متبادريش نوشته قلمى است توسعه داده و آن را به هر چيزى كه معانى را ضبط نمايد، اطلاق كرده‌اند، تا آنجا كه كتاب محفوظ در ذهن را هم با اينكه صفحه و لوحى نداشته و با قلمى نوشته نشده است كتاب گفته‌اند.

اين توسع، در كلام خداى تعالى هم جريان يافته، و در قرآن كريم به وحى انبياء و مخصوصا آن وحيى كه متضمن شريعت است اطلاق كتاب شده، و همچنين در آن حقيقت آسمانى كه حوادث و وقايع جارى را ضبط مى‌كند استعمال شده است، از آن جمله فرموده:

(كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ)[1] و نيز فرموده:(ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها)[2] و نيز فرموده:(وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً، اقْرَأْ كِتابَكَ)[3].

اين سه آيه نمونه‌اى از سه قسم اطلاقى است كه قرآن كريم در لفظ كتاب كرده، و به استثناى چند آيه كه اينك در اينجا ذكر مى‌كنيم و ظاهر در نوشته به قلم است، در هيچ جاى قرآن كتاب بر معناى ديگرى غير از آن سه معنا اطلاق نشده است. آن چند آيه عبارتند از:(وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِيلًا لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ)[4]،(وَ أَلْقَى الْأَلْواحَ وَ أَخَذَ بِرَأْسِ أَخِيهِ)[5] و آيه‌(وَ لَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ وَ فِي نُسْخَتِها هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ)[6].

[اقسام سه گانه اطلاق كتاب در قرآن مجيد]

قسم اول كتابهايى است كه مشتمل بر شرايع دين بوده و بر انبيا (ع) نازل مى‌شده- چنان كه در سطور قبل گذشت- مانند كتابى كه بر نوح (ع) نازل شده و آيه‌

[1] كتابيست مبارك( اين كتابى) كه به سوى تواش نازل كرديم. سوره ص آيه 29

[2] هر رنج و مصيبتى كه در زمين يا از خويش به شما برسد همه در كتاب پيش از آنكه در دنيا ايجاد كنيم ثبت است. سوره حديد آيه 22

[3] و سرنوشت هر انسانى راى به گردنش آويخته‌ايم و روز قيامت بيرون مى‌آوريم برايش كتابى كه آن را باز شده بيند، بخوان كتابت را ... سوره اسراء آيه 14

[4] و براى وى در آن لوح‌ها از هر گونه اندرز و شرح همه چيز نوشته بوديم. سوره اعراف آيه 145

[5] لوح‌ها راى انداخته و سر برادر خود راى گرفته به سوى خود مى‌كشيد. سوره اعراف آيه 150

[6] همين كه خشم موسى فرونشست لوح‌ها راى برگرفت كه مكتوب آن براى كسانى كه از پروردگار خويش مى‌ترسند هدايت و رحمتى بود. سوره اعراف آيه 154