و آيه حكم آنجايى را بيان مى‌كند كه معلوم شود شهود خيانت كرده‌اند و در شهادت خود دروغ گفته‌اند، و مراد از استحقاق اثم خيانت و ارتكاب گناه است.

گفته مى‌شود: استحق الرجل يعنى فلانى گناه كرد و اينكه مى‌گويند: استحق فلان اثما على فلان كنايه است از ايراد خيانت بر او. و از همين جهت در جمله:(اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْأَوْلَيانِ) كلمه استحق با لفظ على متعدى شده است، يعنى آن دو شاهدى كه از جهت وصيت نزديك‌ترند به ميت و با دروغ و خيانت خود بر اولياى ميت خيانت كردند، و معنى: استحق الرجل در اصل اين است كه فلان مرد خودش خواست تا در حقش كيفر گناه ثابت شود.

بنا بر اين، استعمال كنائيش از قبيل اطلاق طلب است و اراده مطلوب و وضع طريق است در جاى هدف و مقصود و كلمه اثم در(اسْتَحَقَّا إِثْماً) نيز مبنى بر همان چيزى است كه در(إِنَّا إِذاً لَمِنَ الْآثِمِينَ) گذشت.

(فَآخَرانِ يَقُومانِ مَقامَهُما) يعنى اگر معلوم شد كه آن دو شاهد با دروغ و خيانتى كه كرده‌اند مستحق كيفرند، دو شاهد ديگر بجاى ايشان و بر دروغ و خيانت شان شهادت مى‌دهند.

[وجه صحيح در معناى جمله:(مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْأَوْلَيانِ) در آيه شريفه‌]

(مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْأَوْلَيانِ) اين جمله در موضع حال است، يعنى در حالى كه اين دو شاهد جديد از كسانيند كه آن دو شاهد اول كه از جهت وصيت نزديك‌تر به ميت هستند بر آنان خيانت نمودند.

فخر رازى هم كلمه اوليان را همين طور معنا كرده و حاصل معنا اين است كه: اگر معلوم شد شهود اول يعنى كسانى كه قبل از كشف خلاف از جهت وصيت نزديك‌تر به ميت بودند، به اولياى ميت خيانت ورزيده‌اند، در اين صورت دو تن از همان اولياى ميت اقامه شهادت مى‌كنند، و اين معنا وقتى صحيح است كه كلمه: استحق مبنى بر فاعل (بكسر همزه و فتح تا) قرائت شود كما اينكه بنا بر روايت حفص، عاصم چنين قرائت كرده، و اما بنا بر قرائت جمهور كه كلمه مزبور را به صيغه مجهول (يعنى به ضم همزه و تا) خوانده‌اند ظاهر سياق چنين مى‌شود كه اوليان مبتدا و خبرش جمله‌(فَآخَرانِ يَقُومانِ مَقامَهُما) بوده باشد، و بخاطر عنايتى كه نسبت به جمله خبريه داشته آن را جلوتر از مبتدا ذكر فرموده. و بنا بر اين قرائت، معنى آيه چنين مى‌شود: اگر معلوم شد آن دو تن شاهد مستحق كيفر گناه شده‌اند پس دو شاهد ديگر كه دو تن ديگر از اقرباى ميت‌اند قائم مقام دو تن شاهد نخستين مى‌شوند. و از عاصم- البته به طريق ابى بكر و حمزه و خلف و يعقوب- نقل شده كه وى بجاى كلمه اوليان ، اولين كه جمع اول و در مقابل و ضد كلمه آخر است قرائت كرده، و اين كلمه بظاهر به معناى اولياء