تقسيم كنيم:

[اقسام و اصناف كسانى كه به معرفت نفس پرداخته‌اند]

اول- آنهايى كه اشتغالشان از اين باب است كه مى‌خواهند آثار غريبه نفس را كه از حيطه اسباب و مسببات مادى خارج است احراز نموده و به اين وسيله راهى براى معيشت و يا اعمال ساير اغراض خود پيدا كنند، مانند اساتيد طلسمات، و تسخير روحانيات كواكب، و موكلين بر امور، و تسخير جن و ارواح انسانى و همچنين مانند آنان كه با دعا و افسون سر و كار دارند.

دوم- آنهايى كه كار با خود نفس دارند، و مى‌خواهند بوسيله دل كندن از امور مادى و امور خارج از نفس و نيز بوسيله دل بستن به نفس سر از حقيقت آن در آورند، و در آن غور كنند، مانند طبقات و مسلك‌هاى مختلف تصوف، و تصوف هم از مطالبى نيست كه مسلمين آن را از پيش خود اختراع كرده باشند، و يا اصولا مربوط به اسلام باشد، زيرا مى‌بينيم كه همين مسلك در بين امم قبل از اسلام مانند نصارا و ديگران هم يافت مى‌شده، حتى در بين بت‌پرستان و بودائيان كسانى ديده مى‌شوند كه داراى اين طريقه‌اند، حتى بت‌پرستان و بودائيان معاصر. پس معلوم مى‌شود اين طريقه، طريقه‌اى بوده كه در نياكان نيز استمرار داشته است، البته نه به اين معنا كه از نياكان اخذ و تقليد كرده باشند، نظير وراثتى كه در انتقال انواع مدنيت‌ها از قومى به قومى و از نسلى به نسلى هست، چنان كه بعضى از علماى ملل و نحل چنين خيال كرده‌اند، بلكه به اين معنا كه اصولا همانطورى كه سابقا هم گفته شد دين فطرى، انسان را به زهد دعوت مى‌كند، زهد هم به عرفان نفس، راه مى‌نمايد، پس مستقر شدن يك دين در بين يك امت و جاى گرفتن آن در دلها، خود بخود مردم را آماده و مهيا براى اين مى‌سازد كه طريقه عرفان نفس را اختيار و اصولا فكر اين كار را در بين آنها بوجود مى‌آورد، و باعث مى‌شود بعضى از افرادى كه واجد جميع عوامل و شرايط مقتضى هستند اين طريقه را اخذ نمايند. پس پيدا شدن اين طريقه در بين يك امت به وراثت نيست بلكه استقرار و مكث روح دينى در يك مدت معتنا به در بين يك امت باعث اين است كه اين طريقه صحيح يا باطل در بين ايشان بوجود آيد اگر چه هيچگونه ارتباطى با ساير امم نداشته باشند، كه از آنان به ارث ببرند، پس نبايد گفت بوجود آمدن اين طريقه از راه وراثت و سرايت از قومى به قوم ديگرى انتشار يافته است.

9- پس جا دارد دسته دوم از آن دو دسته‌اى را كه در پى عرفان نفس‌اند يعنى اهل عرفان حقيقى را نيز به دو طايفه تقسيم كنيم:

طايفه‌اى از اينها اين طريقه را تنها براى اين جهت سلوك مى‌كنند كه به اين طريقه علاقمند هستند، البته از مختصرى از معارف نفس هم بهره‌اى دارند، ليكن اين معرفت‌