طريقى است اضطرارى، و چاره‌اى جز پيمودن آن نيست، طريقى است كه مؤمن و كافر، آگاه و غافل، و خلاصه همه و همه در آن شركت دارند. آيه شريفه هم نمى‌خواهد مردم را سفارش و تحريك كند كه از پيمودن آن سر نپيچند. و بعبارت ديگر چنان نيست كه كسانى كه راه را سلوك نمى‌كنند مورد نظر آيه باشند و آيه بخواهد آنها را از اين سرپيچى نهى كند، زيرا گفتيم همه در راه هستند و به كسانى كه كج روى مى‌كنند گفته مى‌شود درست راه برو و خلاصه مى‌خواهد مؤمنين را به حقيقتى كه از آن غفلت داشته‌اند آگهى دهد.

[التفات و توجه به اين مسير، تاثير بارزى در عمل انسان دارد و عمل صالح منبع استكمال نفس و سعادت آنست‌]

همانطورى كه گفتيم اين حقيقت، حقيقتى خارجى و مانند ساير حقايق تكوينى ثابت و لا يتغير است و علم اشخاص و جهلشان در بود و نبود آن دخالت ندارد، ليكن التفات و توجه داشتن‌شان هم بى‌اثر در عمل آنان نيست بلكه تاثير بارزى در عمل آنها دارد و معلوم است كه يگانه مربى نفس انسان همان عمل اوست، عمل است كه نفس را مطابق سنخ خود بار مى‌آورد، عمل است كه اگر با واقع و نفس الامر و غايتى كه ايجاد و صنع براى آن بود مطابقت و سازگارى داشته باشد نفسى كه با چنين عملى استكمال كند نفسى سعيد و نيكبخت بوده و پاداش تمامى زحماتى كه متحمل شده و نتيجه همه مساعيش را در مى‌يابد و در اين راه خسران و ضررى نمى‌بيند. و ما راجع به اين معنا در بسيارى از مواضع اين كتاب بطورى كه جاى شبهه‌اى نماند بيان بيشترى نموده‌ايم، اينك در اينجا نيز بمنظور توضيح و مقدار مناسب اشاره به آن نموده و مى‌گوييم:

انسان مانند ساير مخلوقات موجودى است تحت تربيت الهى، بطورى كه هيچ شانى از شؤون او از نظر پروردگار دور نيست كما اينكه خداى تعالى فرموده:(ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)[1] و اين تربيت، تربيتى است تكوينى، نظير تربيتى كه خداى سبحان در غير آدميان و جميع كائنات در مسيرى كه همگى بسوى خداى خود دارند اعمال نموده، و خودش فرموده است:(أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ)[2] و چگونگى اين تربيت بين هيچ موجودى و موجود ديگرى تفاوت ندارد، زيرا اين صراط صراطى است مستقيم، و امرى است متشابه، و شامل جميع كائنات، هم چنان كه فرموده:(ما تَرى‌ فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ)[3].

[1] و هيچ جنبنده‌اى نيست مگر اينكه او( خداوند عزيز) زمام‌گير او است بدرستى پروردگار من بر راه راست است. سوره هود آيه 56.

[2] آگاه باش كه جميع امور بسوى خدا برگشت مى‌كند. سوره شورى آيه 53.

[3] در خلقت رحمان( پروردگار متعال) تفاوتى نمى‌بينى. سوره ملك آيه 4.