نيست، از اين رو مى‌گوييم مسيح پسر خدا و خداوند پدر اوست، در حقيقت عامه مسيحى‌ها معناى واقعى تثليث را در نظر ندارند، و آن را جويده و بصورت چيز ديگرى در آورده‌اند، و بظاهر نسبت تثليث به خود مى‌دهند، و ليكن علماى آنها معناى واقعى تثليث را قائلند، آرى همه اين اختلافات و خونريزيها از دانشمندانشان مى‌باشد، از كسانى است كه خداى سبحان در جنايتكارى و ظلم و ستم شان مى‌فرمايد:(أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ) تا آنجا كه مى‌فرمايد:(وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ)[1].

بنا بر اين نمى‌توان در خصوص اين مساله نسبت به عموم ملت مسيح حكم يك جا و كلى كرد، براى اينكه بين مردم عامى آنها و علمايشان فرق است، همه‌شان داراى كفر حقيقى كه برگشتن آن به استضعاف نباشد نيستند، و كفرى كه عبارت باشد از انكار توحيد و تكذيب آيات خدا، مخصوص است به علماى آنها، و ما بقى مستضعف و عوامند، و خداوند در بسيارى از آيات كسانى را كه كفر بورزند و آيات خداى را تكذيب كنند به خلود در آتش تهديد كرده، از آن جمله مى‌فرمايد:(وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ)[2] و همچنين آيات ديگر. و ما راجع به اينكه چه كسانى كافرند در تفسير جمله:(إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ)[3] بحثى گذرانيديم. و بعيد نيست از همين جهت در آيه مورد بحث كلمه منهم كه ظاهر در تبعيض است، بكار رفته باشد، احتمال هم دارد بكار رفتن اين كلمه براى اشاره به اين باشد كه پاره‌اى از نصارا به تثليث معتقد نيستند، و در باره مسيح جز اينكه يكى از بندگان خداست كه به رسالت مبعوث شده اعتقاد ديگرى ندارند، و اين احتمال بعيد نيست.

چنان كه تاريخ نشان داده كه مسيحى‌هاى حبشه و نقاطى ديگر، اعتقاد به تثليث نداشتند.

بنا بر اين، احتمال معناى آيه چنين مى‌شود: اگر نصارا (مراد بعضى از ايشان است، از باب نسبت دادن قول بعض به كل) از حرفهاى كفرآميزى كه دارند دست بر ندارند هر آينه عذابى دردناك بعضى از آنان (قائلين به تثليث) را خواهد گرفت.

و چه بسا اشخاصى كه اين آيه را از نظر اينكه مشتمل است بر كلمه منهم اينطور توجيه كرده‌اند كه: من در منهم براى تبعيض نيست بلكه تنها براى اين است كه بفهماند مفعول فعل در اصل ضمير بوده، و بجاى آن اسم ظاهر الذين بكار رفته و گرنه در اصل‌

[1] ترجمه آيه شريفه در پاورقى صفحه 95 همين جلد گذشت( سوره شورى آيه 14).

[2] و كسانى كه كفر ورزيدند و آيات خداى را تكذيب نمودند آنان اهل دوزخند و آنان در آتش جاويدانند. سوره بقره آيه 39.

[3] سوره نساء آيه 98.