(اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ )[1]، و آياتى ديگر به اين معنا است، و يا به معناى اجر آخرتى، و يا مطلق پاداش مالى است، و يا پاداش اعم از مالى و غير مالى است.

مفسرين در تفسير كلمات شعائر و قلائد و غير آن دو از سائر مفرداتى كه در آيه آمده اختلاف كرده‌اند، و اقوال مختلفى ارائه داده‌اند، و آنچه ما از اين ميان انتخاب كرده‌ايم همان است كه ذكر كرديم، چون با سياق آيه سازگارتر بود، و چون در نقل و انتقاد در اقوال ديگر فائده‌اى نبود، از نقل آنها صرف نظر كرديم.

(وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا) و چون از احرام در آمديد شكار بكنيد، جمله: شكار بكنيد از آنجا كه در مقامى آمده كه شنونده احتمال مى‌داده شايد شكار كردن بعد از احرام نيز حرام باشد دلالت بر وجوب ندارد، تنها دلالت مى‌كند بر اينكه بعد از احرام، حرام و ممنوع نيست، و اصطلاحا چنين امرى را (امر عقيب حظر) مى‌گويند، يعنى امرى كه بعد از نهى در كلام بيايد، و كلمه حل كه ثلاثى مجرد است، و نيز احلال كه ثلاثى مزيد و از باب افعال است، هر دو يك معنا مى‌دهد، و آن عبارت است از خارج شدن از احرام.

(وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا) وقتى گفته مى‌شود: جرمه و يجرمه معنايش اين است كه او را وادار به جرم كرد، و اگر معصيت را هم جريمه مى‌گويند چون وبال و عقوبت آن را كه يا مال است و يا شكنجه بر آدمى تحميل مى‌شود.

راغب گفته است: اصل در معناى ماده جيم- را- ميم بريدن است، و كلمه:

شنان به معناى دشمنى و بغض است، و اينكه فرمود: ان صدوكم ، معنايش اين است كه شما را از داخل شدن در مسجد الحرام منع كردند، و اين جمله يا بدل از شنان است، و يا عطف بيان مى‌باشد.

و حاصل معناى آيه اين است كه: (اين كينه و دشمنى كه آنها نگذاشتند شما داخل مسجد الحرام بشويد، شما را وادار نكند بر اينكه بر آنان تعدى كنيد و حال آنكه خدا شما را بر آنان مسلط كرده، وبال اين جرم بر شما تحميل نشود).

(وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ ...) معناى اين جمله روشن است و اين جمله بيانگر اساس سنت اسلامى است، و خداى‌

[1] پس برگشتند به نعمتى از خدا و فضلى( مالى) كه مس نكردشان بدى. سوره آل عمران، آيه 169 .