(فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى‌ أَنْ تَعْدِلُوا) يعنى پيروى هوا مكنيد كه ترس آن هست كه از حق عدول كنيد و منحرف شويد، پس اينكه فرمود:(أَنْ تَعْدِلُوا)، مجموع جمله مفعول له است و ممكن هم هست جمله با حرف لام تقديرى، مجرور و تقدير كلام لان تعدلوا باشد.

(وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً) كلمه تلووا از مصدر لى است ولى به شهادت، كنايه است از تحريف آن و از لى زبان يعنى پيچاندن زبان گرفته شده، پس جمله:(وَ إِنْ تَلْوُوا) معنايش اين است كه اگر به آنچه ديده‌ايد شهادت ندهيد بلكه آن را تحريف كنيد و جمله او تعرضوا به اين معنا است كه اصلا از دادن شهادت اعراض نموده، آن را از اصل ترك كنيد.

بعضى از قاريان كلمه تلوا را با ضم لام و سكون واو خوانده‌اند به اين حساب كه از ماده: ولى يلى و از مصدر ولايت باشد و بنا بر اين معناى جمله چنين مى‌شود: اگر متولى و عهده دار امر شهادت شديد و آن را به خوبى انجام داديد، خدا عملتان را مى‌بيند و اگر هم عهده‌دار نشديد و از اين كار سر برتافتيد، باز خداى تعالى اعمال شما را مى‌بيند و در هر دو صورت پاداشتان را مى‌دهد.

بحث روايتى [ (روايتى در باره سخن حق گفتن مؤمن به مؤمن)]

در تفسير قمى آمده كه امام صادق (ع) فرمود: مؤمن به گردن مؤمن ديگر هفت نوع حقوق دارد، از همه آنها واجب‌تر اين است به او حق بگويد، هر چند به ضرر خودش و يا والدينش باشد، پس به حسب اين حق، مسلمان نمى‌تواند به خاطر نامبردگان از حق منحرف شود، آن گاه آيه:(فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى‌ أَنْ تَعْدِلُوا وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا) استشهاد نموده، در معناى جمله:(أَنْ تَعْدِلُوا) فرمودند: يعنى از حق منحرف شويد.[1] مؤلف: در اين حديث نكته‌اى است و آن اين است كه معناى شهادت را عموميت داده، و آن را شامل مطلق سخن حق گفتن دانسته، چون امام (ع) از جمله:(كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ) عموم را فهميده است.

و در مجمع البيان آمده كه بعضى گفته‌اند: معناى جمله: ان تلووا ، ان تبدلوا

[1] تفسير قمى- ج 1- ص 156.